Portret Florence de Werquignoeul

In het nieuwe Museum HUGE – Hunnegem-Geraardsbergen:

Portret Florence de Werquignoeul (17de eeuw – kunstenaar onbekend)

door Koenraad De Wolf

Het portret van de adellijke dame Florence de Werquignoeul, de drijvende kracht achter de hervorming van de observante Benedictinessenkloosters in de 17de eeuw, is artistiek ondermaats, maar vertelt het (vergeten) verhaal van de Contrareformatie en een heropbloei van het kloosterleven in de Zuidelijk Nederlanden.

Neen, dit is geen meesterwerk. Deze onbekende 17de-eeuwse kunstenaar beheerst de elementaire regels van het perspectief niet. Ook de belichting van het tafereel klopt geenszins en de opbouw gebeurt zeer stuntelig. Het hoofdpersonage, Florence de Werquignoeul, dat alle aandacht opeist, zit geknield bovenop een verhoging. De vrouw, in een lang zwart zusterkleed, is in gebed verzonken. Daarnaar verwijzen de gevouwen handen. Haar gelaat toont amper enige expressie. Zij kijkt naar een niet goed zichtbaat ‘statief’ uiterst links met de vage contouren van een kruisbeeld en een tekstfragment. Beiden komen duidelijker in beeld op het tafeltje links van haar. Dit werk heeft op het eerste gezicht weinig artistieke kwaliteiten dat het geenszins thuishoort in een museum … Alhoewel, het verhaal achter het schilderij is des te interessanter. Dat vertelt het grotendeels vergeten verhaal van de Contrareformatie en de heropbloei van het kloosterleven in de 17de eeuw.

De Reformatie en de daaruit voortvloeiende godsdienstoorlog tussen het opkomende protestantisme en de katholieken in het laatste kwart van de 16de eeuw is zonder twijfel de zwartste bladzijde uit onze geschiedenis. Nadat het Spaanse (lees katholieke) gezag in de Zuidelijke Nederlanden na 1585 is hersteld, wordt werk gemaakt van de wederopbouw. Die heeft niet alleen betrekking op de gebouwen, maar ook op het geestelijk leven. De oorzaken van de geestelijke verwarring worden aangepakt. Met de steun van de landvoogden Albrecht en Isabella vinden de bepalingen van het Conci­lie van Trente (1545-1563) systema­tisch ingang. De pries­terse­mina­ries schenken grote aandacht aan de opleiding en vorming, de apos­tolische bekwaam­heid en de bele­ving van morele waar­den. Op die manier wordt de gemeenzame omgang van religieuzen met de bevolking, het drankmisbruik en het niet naleven van de celibaatsverplich­ting aangepakt. De mentaliteitswijziging bij de clerus is een proces van lange adem, maar slaat aan. De hervormingen geven structuur en houvast aan de religieuzen en de gelovigen en leggen een stevige basis voor de Contrareformatie.

De exponent bij uitstek daarvan is de heropbloei van het kloosterleven. De congregaties van de Ursulinen (1535) en de Jezuïeten (1540) die al in de 16de eeuw zijn gesticht, komen pas nu tot bloei. Na de godsdienstoorlog ontstaan de nieuwe congregaties van de Capucijnen (1585), de Miniemen (1614) en de Oratorianen (1615) en de Theresiaanse Karmelhervorming drukt haar stempel op de vroomheidsbeleving in Vlaanderen.

Ook binnen de orde van de Benedictijnse vinden grote hervormingen plaats. In de vrouwelijke tak kennen de streng observante Benedictinessenkloosters vanaf het begin van de 17de eeuw een opmerkelijke bloei. Die beweging wordt aangestuurd vanuit de Noord-Franse stad Douai. Daar wordt de adellijke dame Florence de Werquignoeul in 1604 de eerste abdis van de hervormde abdij van Onze-Lieve-Vrouw van Vrede. Zij stelt ook nieuwe statuten op die paus Paulus V in 1615 goedkeurt. Vanuit Douai komen stichtingen tot stand in Arras (1612), Namen (1613), Brugge (1623) en Sint-Amands. De zusters van Arras zwerven op hun beurt uit naar Béthune en Hunnegem (Geraardsbergen), en die van Namen naar Luik. Van daaruit ontstaan andermaal nieuwe stichtingen. Vanuit Luik komt er een klooster in Mons (1640) en vanuit Hunnegem een stichting in Dendermonde (1161).

Florence de Werquignoeul stuurt in 1624 twee zusters van het klooster van Arras in Noord-Frankrijk naar Hunnegem. Dat is een wijk van de stad Geraardsbergen in Vlaanderen. Op die plek bevindt zich een bedevaartsoord met waarschijnlijk nog roots in de prehistorie en staat de grootste éénbeukige Romaanse kerk van Oost-Vlaanderen. Op 4 augustus 1627 nemen vijf zusters, drie novicen en één postulante hun intrek in de nieuwe gebouwen naast de Romaanse kerk. Met een kaars in de hand zingen zij het Te Deum en de Litanie van Onze-Lieve-Vrouw en kiezen nog diezelfde avond Onze-Lieve-Vrouw van Hunnegem tot abdis. Dat symbolische gebaar is niet ongewoon, omdat de mariale devotie centraal staat in het contemplatieve leven van de zusters. Elk jaar viert de gemeenschap op 8 september, op het feest van haar geboorte, Maria als Moeder Abdis. De priorin hernieuwt bij die gelegenheid in naam van de zusters de akte van nederigheid. Hunnegem is dan ook geen abdij, maar een priorij. Die staat in de hiërarchie op een lager niveau.

Met deze achtergrondinformatie in het achterhoofd werkt een nieuwe lezing van het schilderij verhelderend. De kunstenaar blijkt er wel degelijk in geslaagd te zijn om de sfeer in de kloosters van de observante Benedictinessen treffend weer te geven. De blik van de vrouw is zeer zelfverzekerd. Die vrouw weet wat zij wil. Zij is ervan overtuigd dat de hervorming die zij voor ogen heeft ook zal slagen. De tekst naast het kruisbeeld op het tafeltje (altaar) verwijst naar de statuten van de congregatie die De Werquignoeul zelf heeft opgesteld. Links komt haar abtsstaf in beeld en op de achtergrond verschijnt het wapenschild van haar familie en zien we in de verte silhouetten die verwijzen naar de stad Douai, waar zich het moederklooster bevindt.

De zusters van de priorij in Hunnegem-Geraardsbergen hebben het portret van hun stichteres altijd een voorname plaats gegeven. Het was lange tijd opgehangen in de recreatiezaal. Nadat de zusters in 2008 Hunnegem hebben verlaten, belandde het in een depot, tot het in mei 2018 opnieuw een ereplaats kreeg … ditmaal in het nieuwe Museum HUGE – Hunnegem-Geraardsbergen dat in de Romaanse kerk is ingericht.

*******

Praktisch:

Museum HUGE – Hunnegem-Geraardsbergen

Gasthuisstraat 100, 9500 Geraardsbergen

Website: www.MuseaHunnegem.be 

Bezoek voor groepen na afspraak op (0032) 498.08.81.61

Voor meer over Koenraad De Wolf, zie www.koenraaddewolf.be

---