Dali, Salvador - BM - Reinier Sonneveld

Salvador Dalí: Kruisiging (Corpus Hypercubus) 

  Een vierdimensionale Jezus  

door Reinier Sonneveld 

Twee van de meest beroemde schilders van de twintigste eeuw waren serieuze katholieken: Andy Warhol en Salvador Dalí. Warhol deed regelmatig vrijwilligerswerk onder daklozen en bezocht bijna dagelijks de mis, maar hield dit angstvallig verborgen. Dalí was er duidelijker over en illustreerde bijvoorbeeld met ruim honderd aquarellen een bijbelvertaling (Biblia Sacra, 1963-1964). 

Dalí was katholiek van geboorte, maar hij nam zijn geloof een stuk serieuzer vanaf de Tweede Wereldoorlog. Hoewel hij hierna nog veertig jaar kunst maakte, wordt deze periode door kunsthistorici wat weggemoffeld. Dat komt ook doordat het samenviel met zijn afscheid van het surrealisme waar hij toen al wereldberoemd om was: de lege vlaktes, de druipende klokken, de olifanten op steltpoten. Deze stroming zocht een vorm van verlossing in droombeelden, maar de atoombommen op Nagasaki en Hiroshima schudden Dalí ruw wakker en hij zocht iets nieuws. 

Hij publiceerde toen een pamflet waarin hij zich (op zijn kenmerkende bombastische en flamboyante manier) verbond aan het ‘nucleair mysticisme’. Hij wilde zich voortaan laten inspireren door hedendaagse wetenschappelijke ontdekkingen in combinatie met het oude classicisme met zijn precieze weergave van het menselijke lichaam en onbekommerde uitbeelding van bijbelverhalen. Zijn beroemdeCorpus Hypercubus uit 1954 is het hoogtepunt uit deze periode. 

Dalí vindt hier de gebruikelijke Kruisiging volledig opnieuw uit. Wat bijvoorbeeld opvalt: 

– Dalí doet geen poging de gebeurtenis in een historische setting te plaatsen. Christus zweeft in een vrijwel abstracte ruimte. 

– Linksonder zie je zijn echtgenote en muze Gala als Maria Magdalena. Opmerkelijk is haar luxueuze uitdossing. Dalí heeft later uitgelegd dat zij zo de glorie van de mens moest uitdrukken. 

– Het schaakbord, waarin vijf zwarte vakken ook weer een kruis vormen. Mogelijk staat dit symbool voor de vele mogelijke wegen die een leven kan afleggen. 

– De Christus heft zijn hoofd weg, zodat we hem niet in de ogen kunnen kijken. Is zijn gezicht te heilig is voor onze blik? Zouden wij eronder bezwijken? 

– De Christus heeft geen wond in zijn zij, geen doornenkroon op, geen spijkers door handen of voeten. Hij is onbeschadigd, onkwetsbaar. Alsof hij al is opgestaan. 

– Beide knieën zien er ‘rommelig’ uit. In reproducties (zoals hierboven) is het nauwelijks te zien, maar als je voor het origineel staat, kun je vijf afbeeldingen van Dalí zelf in de linkerknie herkennen en vijf van Gala in de rechter. Alsof zij in Christus’ lichaam zijn opgenomen. 

Maar het meest opmerkelijke is natuurlijk het kruis. De titel Corpus Hypercubus verbergt de clou. Een hyperkubus is een vierdimensionale kubus. Het kruis op het schilderij toont deze vorm in ‘uitgeklapte’ staat.   

Dat moet ik uitleggen. Iedereen heeft als kind wel eens een kubus gevouwen van papier. Dan moet je een stuk papier in deze vorm knippen: 

Deze platte tweedimensionele kruisvorm kun je ‘omtoveren’ tot een ruimtelijke driedimensionale vorm. Die truc kun je ook uithalen met een hyperkubus, een vierdimensionale kubus. Althans, het dichtklappen kan niet, want wij kennen in onze werkelijkheid maar drie ruimtelijke dimensies (hoogte, breedte en diepte). Maar de nog uitgeklapte vorm bestaat wel:

Dit stadium zie je terug in Dalí’s schilderij. Iets dat in onze werkelijkheid een symbool van lijden is (een kruis) kan in een andere werkelijkheid worden ‘dichtgeklapt’ tot een symbool van volmaaktheid (een kubus).

Dalí drukt dus de dubbelzinnigheid van Christus’ kruisiging uit. Deze dubbelzinnigheid hoor je al terug in hoe Johannes dit drama ‘verheffing’ noemt, vaak vertaald als ‘verheerlijking’. Dat is letterlijk iemand op het kruis heffen, maar ook figuurlijk dat Christus juist zo een overwinning behaalde. De kruisiging heet in de Bijbel daarom zelfs een kroning. 

Wellicht dat Dalí daarom Gala zo waardig afbeeldt en Christus reeds zonder wonden. Alsof we al een stadium verder zijn. Alsof tijd hier niet bestaat. Alsof we hiernaar kijken vanuit een hogere werkelijkheid met veel meer dimensies dan de onze, waar onze pijn kan worden ‘omgevouwen’ tot volmaaktheid. 

******* 

Salvador Dalí, Crucifixion (Corpus Hypercubus), 1954, olieverf op doek, 194 x 124 cm. Metropolitan Museum of Art, New York. 

Salvador Dalí i Domènech (1904-1989), markies de Dalí de Pubol, was een Spaanse schilder en veelzijdig kunstenaar. Dalí werd geboren in Figueres, een klein stadje aan de voet van de Pyreneeën, in Catalonië, Spanje. Zijn eerste tentoonstelling vond in 1918 plaats in het stadstheater van Figueres. In zijn jonge jaren was Dalí geïnteresseerd in kunstschilders als El Greco, Francisco Goya, Michelangelo en Diego Velázquez. Hij richtte zijn aandacht in die tijd op het impressionisme en het kubisme. Salvador Dalí studeerde van 1921 tot 1924 in Madrid, waar hij bekend stond als een excentriek figuur. In 1926 ging hij naar Parijs. Daar leerde hij Pablo Picasso en André Breton kennen. In 1929 sloot hij zich aan bij het surrealisme. In 1929 ontmoette Dalí Gala en haar echtgenoot Paul Éluard. Voor beiden was het liefde op het eerste gezicht. Gala scheidde daarna van Éluard en ze huwden in 1934 voor de wet. Pas in 1958 werd hun kerkelijk huwelijk te Montrejic ingezegend, na de dood van Paul Éluard. In de zomer 1940 vestigde Dalí zich in de Verenigde Staten na een vlucht uit Frankrijk dat door het Duitse Rijk werd bezet. In 1955 keerde hij terug naar Spanje. De daarop volgende periode staat bekend als zijn klassieke periode. Hierin uitte hij zijn gedachten over de wetenschappen en zijn diepe katholieke geloof. Op 23 januari 1989 stierf Dalí aan een hartstilstand in zijn museum in Figueres, waar hij de laatste jaren van zijn leven woonde. Hij werd daar ook begraven.   

Reinier Sonneveld (1978) is schrijver. Hij leeft van maken van korte films en het schrijven van (veelal theologische) boeken. Hij won de Publieksprijs voor het Beste Christelijke Boek. Zijn laatste twee boeken zijn: De kerk: Waarom zou je meedoen? en Ongemakkelijke teksten van Paulus. Reinier is ook bestuurslid van ArtWay. 

ArtWay beeldmeditatie 29 september 2013