ArtWay

Kunstenaars openen onze ogen voor rijkdom en betekenis. Sandra Bowden

Kerk en kunst -> Materiaal voor kerkelijk gebruik

A jaar, zomer 4 - Van Gogh: De zaaier

Vincent van Gogh: De zaaier
 
 
 
Zaden zaaien van geloof
 
door James Romaine
 
De zaaier van Vincent van Gogh uit 1888 is een klein schilderij van 32 x 40 cm. Het werd geïnspireerd door een schilderij van een zaaier uit 1850 van Jean-François Millet. Van Gogh voelde zich sterk verbonden met de kunst van Millet. Allebei waren ze christenen en Van Gogh beschouwde het werk van Millet als een voorbeeld bij uitstek van ‘christelijke’ kunst, die hij zag als een kunst die de geest van Christus, een geest van vrede en verlossing, een gekwelde wereld in blaast. 
 
Vincent zag in Millets Zaaier een verwijzing naar Christus’ gelijkenis van de zaaier. Van Gogh, die verscheidene jaren theologie had gestudeerd en als evangelist had gewerkt, zag zijn eigen kunst als een vorm van bediening; hij hoopte dat zijn werk troost zou brengen aan de geestelijk en sociaal onderdrukten. Voor hem was de zaaier een soort zelfportret. De kunstenaar is de zaaier, wij zijn de aarde. Maar wat voor aarde zijn we? Zijn onze ogen en harten open om Van Goghs werk werkelijk te zien? Of benemen de zorgen van deze wereld onze geheiligde verbeelding het zicht, dit door God geschapen vermogen om de materiële wereld te zien als een geestelijke wereld met oneindige dimensies?  
 
Van Goghs Zaaier heeft mijn leven veranderd. Ook al was ik heel mijn leven omringd met hoogstaande kunst en architectuur, toch miste ik de ogen om deze kunst echt te zien. Ik weet niet waarom dit schilderij zich opeens op een nieuwe manier aan mij openbaarde. Maar toen ik in het Van Gogh Museum in Amsterdam oog in oog stond met de Zaaier, zag ik dit werk opeens als meer dan een schilderij, als meer dan een vorm van decoratie. Ik herkende het motief van de zaaier. Ik wist dat ik de aarde was in die gelijkenis. Ik begreep dat Vincent me uitdaagde om mezelf te openen voor het werk zodat het in mezelf wortel kon schieten. Sinds die tijd, nu zo’n 20 jaar geleden, heb ik mijn roeping als kunsthistoricus gevolgd, hetgeen o.a. resulteerde in een scriptie over het geloof en de kunst van Van Gogh. Ik ben in mijn werk steeds geïnteresseerd geweest in hoe kunstwerken geestelijke thema’s in het heden tot leven kunnen wekken. Dat wil zeggen, als we de ogen (of visuele geletterdheid) en geest (of geheiligde verbeelding) hebben om op een dergelijke manier met de kunstwerken aan de slag te gaan. 
 
De Zaaier is een horizontaal georiënteerd werk, waarin de figuur van de zaaier en de boom een relatie met elkaar aangaan. De anonimiteit van de zaaier maakt dat we ons met hem kunnen identificeren, net als Vincent deed. De boom is aanwezig als een beeld voor opstanding. De boom die naast de rivier de lucht in groeit, vult de ruimte met groei en leven. Rechts in de achtergrond zien we een huis, misschien het huis van de zaaier. Het zou de rust en vreugde kunnen verbeelden waar Vincent naar verlangde.
 
Deze nederige zaaier en zijn werk worden gezegend door een zon die achter de figuur als een nimbus ondergaat. Er zijn vele ‘vermomde’ nimbussen in Vincents oeuvre, maar dit is waarschijnlijk de meest herkenbare. In plaats van terug te grijpen op symboliek die hem als verouderd voorkwam, schilderde Van Gogh liever ‘mannen en vrouwen met iets van het eeuwige dat de nimbus symboliseerde, wat we proberen te vangen in het stralende en zinderende van de kleuren’. De kleuren zijn in dit schilderij inderdaad vol leven en kracht.
 
Toen ik de Zaaier van Van Gogh voor het eerst zag, bracht ik dit doek in verband met de gelijkenis van de zaaier. Het ging voor mij echter meer en meer spreken over Christus’ woorden in Johannes 12: ‘Waarachtig, ik verzeker u: als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het één graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vrucht. Wie zijn leven liefheeft verliest het, maar wie in deze wereld zijn leven haat, behoudt het voor het eeuwige leven.’ Ik denk dat Van Gogh zo’n stervende graankorrel wilde zijn. Hij wilde zijn leven verliezen om het te behouden. Als de apostel Paulus over de opstanding van het lichaam schrijft, zegt hij in 1 Korintiërs 15 dat wat in vergankelijke vorm wordt gezaaid, in onvergankelijke vorm wordt opgewekt. Ik heb een voorproefje van een dergelijke transformatie gehad doordat de werken van Van Gogh, die in zichzelf vergankelijk zijn, in mij zijn omgezet in onvergankelijke geloofservaringen.
 
*****
 
Dr. James Romaine is een kunsthistoricus die woont en werkt in New York. Hij is Associate Professor of Art History aan Nyack College. Hij is een van de oprichters van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art, https://www.scholarschristianityhistoryart.org/.
 
Bovenstaande beeldmeditatie is een aangepaste versie van een langer essay, waarin James Romaine de schilderijen van de zaaier van Millet en van Gogh met elkaar vergelijkt. Om dit essay te lezen (in het Engels), klik hier
 
ArtWay beeldmeditatie 12 september 2010