ArtWay

De veertigdagentijd herinnert mij eraan dat ik niet vast hoef te zitten in oude patronen van denken en handelen. Vernieuwing is mogelijk.

De zee van God die in de vensters staat

De zee van God die in de vensters staat

door Marco Batenburg

Dit artikel spitst zich toe op een kunstuiting die in veel historische kerkgebouwen te vinden is: gebrandschilderd glas. Ik wil onderzoeken welke betekenis beschilderde glasvensters in een kerkgebouw hebben. Na een algemene verkenning over glasvensters, zoomen we in op de Sint-Janskerk in Gouda. In deze kerk is een ensemble van maar liefst 72 gebrandschilderde glazen te zien. In dit artikel valt onze blik vervolgens op een van de meest centrale en ook een van de oudste glazen: ‘De doop van Jezus door Johannes’ (glas 15; in 1555 geplaatst). Daarna wordt onze aandacht getrokken naar het glas dat nog recent (2016) in de Sint Jan werd aangebracht: het ‘Erasmusglas’ door kunstenaar Marc Mulders.

 

De betekenis van glasvensters in het kerkgebouw

In de kerkarchitectuur spelen glasvensters al eeuwenlang een belangrijke rol. De periode van de gotiek is hiervoor met name van belang geweest. Georges Duby schrijft in De kathedralenbouwers over de grote betekenis van de abt van het klooster Saint-Denis-en-France. Deze abt, Suger geheten (1080-1151), was van mening dat de abdij moest schitteren in de grootste pracht, ter meerdere glorie van God.[1] Zoals in de tempel door Salomo ook was gewerkt met de kostbaarste materialen, zo moet dat ook gebeuren in de gebouwen en voorwerken van de christelijke kerk.

Centraal in het werk van Suger staat het denken over de betekenis van licht: "Het hart van het werk wordt gevormd door de gedachte: God is licht. Aan dit oorspronkelijke, ongeschapen en scheppende licht heeft elk schepsel deel. Ieder schepsel ontvangt de goddelijke verlichting en geeft deze door, al naar gelang zijn vermogen, dat wil zeggen naar gelang de plaats die het inneemt binnen de rangorde van alles wat is, naar gelang het niveau waarop het door het denken van God hiërarchisch is gesitueerd… Als absoluut licht is God in elk schepsel aanwezig, meer of minder versluierd naar mate het meer of minder weerstand biedt aan de verlichting. En zo vorm elk schepsel in zijn eigen mate een openbaring van God, omdat het aan iedereen die het met liefde beschouwt het licht vrijgeeft dat het heeft ontvangen en in zich draagt. Deze opvatting vormt de sleutel tot de nieuwe kunst, waarvoor de kloosterkerk van Suger model staat. Een kunst van helderheid en toenemende verlichting.”[2]

Dat kwam allereerst naar voren in het gebrandschilderde glas dat hij in zijn 'helderst denkbare ramen'[3] liet zetten. (…) “Zij waren bedoeld om het licht van God te veredelen, om het de schitterende pracht te geven van amethist of robijn, om het te tooien met de kleuren van de hemelse deugden en de blinde geest zo voort te leiden ‘langs de wegen van de anagogische meditatie’.”[4]

Kortom: glasvensters laten het licht door dat in zichzelf een verwijzing is naar Gods licht. Door het glas te kleuren of met bijbelse afbeeldingen te verfraaien wordt een extra dimensie toegevoegd. De ‘anagogische meditatie’, waarover Suger rept, wordt hiermee meer gestuurd. In ontelbaar veel kerken is in de loop de eeuwen gebrandschilderd glas aangebracht. Heel bekend zijn de kerken van Chartres en Amiens, maar ook in ons land zijn in veel historische kerkgebouwen gebrandschilderde glazen aanwezig. Overigens zijn kunstenaars als Marc Mulders en Jan Dibbets het bewijs dat de kunst van het vervaardigen van glas-in-lood niet alleen een historische aangelegenheid is. De Sint-Janskerk in Gouda neemt in ons land een unieke plaats in, omdat zich hierin maar liefst 72 gebrandschilderde glazen bevinden.

 

De Sint-Janskerk in Gouda, glazen in het koor

Het eerste kerkgebouw op de plaats waar de huidige kerk te vinden is, verrees in de dertiende eeuw. Dat gebouw fungeerde aanvankelijk als hofkapel voor de heren Van der Goude, maar op zijn laatst in 1278 kreeg het de functie van parochiekerk voor de groeiende bevolking van Gouda. In de loop van de veertiende eeuw is deze kerk uitgebreid met zijbeuken en mogelijk een ingesnoerd koor. Vanwege de sterke groei van Gouda in de veertiende eeuw werd de kerk tussen 1350 en 1510 een aantal keer uitgebreid.

In Gouda was men al vroeg vertrouwd met de glasschilderkunst. In 1481 komt de naam Jacob Codde in de stadrekeningen voor, van wie bijna zeker is dat hij glasschilder was. Toen de kerk na een fatale brand in 1552 weer werd herbouwd, gingen er al snel stemmen op voor het opnieuw plaatsen van gebrandschilderde ramen. De bestaande glazen waren allemaal door het vuur vernietigd. Voor een dergelijk project waren sponsors nodig: de kerkrentmeesters en burgemeesters bezochten allerlei hoogwaardigheidsbekleders en hoge geestelijken. Het voortouw werd genomen door Joris van Egmond, bisschop van Utrecht.

De Goudse glasschilder Dirk Crabeth plaatste in 1555 het eerste uit zijn atelier afkomstige glas in het koor, recht achter het hoofdaltaar (nummer 15 in de nummering die wordt aangehouden[5]). Dit glas laat de doop van Jezus door Johannes de Doper zien. Op de andere glazen in het koor ontrollen zich de levensverhalen van Johannes de Doper en Christus. De aankondiging van de geboorte van Johannes is in het koor het eerste glas (glas 9), gevolgd door de aankondiging van Christus’ geboorte (glas 10). Ook de geboorte van Johannes gaat in het glazenensemble vooraf aan die van Christus en zo gaat het door tot de doop van Johannes in het elfde koorglas (glas 19). De laatste twee ramen in het koor moeten bestemd zijn geweest voor het levenseinde van Christus, maar de Reformatie kwam er in 1572 tussen, zodat de cyclus niet kon worden afgemaakt. Uit de volgorde en de opbouw van de voorstellingen blijkt hoe belangrijk het verhalende aspect van de glazen is. Op de achtergrond zijn meestal enkele andere evangelie-episodes te zien, die de hoofdscène inbedden in het vervolg van het evangelieverhaal.

 

Relatie van de Goudse Glazen met het humanisme

Xander van Eck heeft in een lezing op de jaarlijkse Goudse Glazendag[6] aandacht gevraagd voor de bijzondere relatie tussen de Goudse Glazen en het gedachtegoed van Erasmus. Erasmus was een buitenechtelijk kind van een geestelijke en een Goudse vrouw. Vlak voor de geboorte van haar zoon verhuisde de vrouw naar Rotterdam, een paar jaar later (rond 1472) kwam het genie in de dop terug naar Gouda om daar de eerste schoolklassen te doorlopen. Ook al is de relatie van Erasmus met Gouda altijd ambivalent gebleven, de impact van zijn gedachtegoed is evident.

Dat blijkt onder andere uit de bijbelse thema’s die zichtbaar worden gemaakt in de glazen. Onderwerpen uit de Bijbel werden uiteraard afgebeeld in katholieke kerken over geheel Europa. Maar wanneer we het Goudse ensemble vergelijken met andere gebrandschilderde glasdecoraties uit de Late Middeleeuwen en de zestiende eeuw, blijkt dat er wel degelijk iets radicaal nieuws gebeurde. De voorstellingen die men doorgaans in kerken in heel Europa tegenkwam, van Chartres tot Dresden, werden geput uit een vast repertoire dat samenhing met de dogma’s en de liturgie van de katholieke kerk van Rome. Voorstellingen uit de Passie van Christus die direct verwezen naar de misviering, typologische reeksen die de overeenkomsten tussen het Oude en het Nieuwe Testament illustreerden, en heiligen- en wonderverhalen voerden de boventoon.

Zulke voorstellingen vertegenwoordigden een soort devotie die door Erasmus werd verafschuwd. Hij keerde zich tegen de uiterlijkheden ervan, tegen zijns inziens secundaire en misschien zelfs bijgelovige aspecten: de magische kracht van het altaarsacrament, het vragen van gunsten aan heiligen, het bidden voor de zielen in het vagevuur en dergelijke. Het antwoord daarop moest volgens hem een devotie zijn die zich richtte op de woorden van Christus. De gelovige moest door de overweging van de woorden proberen een beter mens te worden.

Als humanist was Erasmus er alles aan gelegen om de klassieke teksten in hun historische context te bestuderen en te interpreteren.  Zo ging hij ook met de Bijbel om. Hij streefde naar zo nauwkeurig mogelijke tekstedities en vertaling van de Bijbel, én vond het belangrijk dat het geheel van teksten voor het voetlicht kwam, niet alleen favoriete passages. Als gevolg van deze ontwikkeling, breidt het repertoire van bijbelse voorstellingen in de beeldende kunst zich in de eerste helft van de zeventiende eeuw flink uit.

De veelheid van voorstellingen uit de levens van Johannes de Doper en Christus zoals die in de Goudse Glazen te zien is, past in dezelfde ontwikkeling. Ook hier is zoveel mogelijk materiaal uit alle evangeliën gehaald en in min of meer chronologische volgorde gezet. Aangezien Johannes de Doper, oftewel Sint Jan, de patroonheilige van Gouda was, was dat een prima methode om de aandacht op hem te vestigen, en tegelijkertijd Christus centraal te stellen – want Johannes was tenslotte de meest directe voorloper van Christus en degene die Hem aanwees als de Verlosser.

 

Eerste illustratie: de doop van Jezus (glas 15)

Glas 15 is niet alleen bijzonder door het moment van plaatsing (als eerste na de grote brand van 1552) of door de plaats in de kerk (achter het altaar). Het heeft ook te maken met de inhoud. Op dit glas wordt het hoogtepunt van het leven van Johannes de Doper zichtbaar, naar wie de kerk is genoemd.

Direct in het oog springen Jezus en Johannes. Jezus klimt na zijn doop uit het water van de Jordaan, Johannes heft zijn hoofd omhoog. Hoog in hemel is God de Vader zichtbaar. De duif die neerdaalt is hét symbool voor de Heilige Geest. Daarmee wordt in dit gebeuren ook iets zichtbaar gemaakt van het geheimenis van de Drieëenheid: Vader, Zoon en Geest zijn betrokken.

Vanuit de hemel loopt een goudkleurige baan naar beneden, die uitloopt op een gele cirkel waarin zich een duif bevindt. In de baan staan de woorden “Hic est filius meus di[lectus] in quo mihi bene co(m)placitu(m) est. ipsu(m) audite”: “Dit is mijn geliefde Zoon in wie Ik mijn welbehagen heb. Hoor naar Hem.” Dat is opvallend, omdat dit de woorden zijn die klinken bij Jezus’ verheerlijking op de berg (Mattheüs 17) en niet bij de doop. Volgens het Mattheüsevangelie klinken bij de doop de woorden: “Dit is mijn geliefde Zoon in wie Ik mijn welbehagen heb.” (Mattheüs 3:17b) Tegelijk past deze toevoeging naadloos bij het programma van het bijbelse humanisme, dat juist de woorden van Christus voor het voetlicht wilde brengen en mensen wilde stimuleren daarnaar te luisteren.

Achter Johannes staan twee engelen, van wie er één het overkleed van Christus vasthoudt, een bekende toevoeging in die tijd. Links komen aan de oever van de Jordaan mensen aanlopen om gedoopt te worden. Boven in het glas staat een aantal kleine figuurtjes, onder wie Jezus die eerste discipelen roept (die passage volgt in het evangelieverhaal in Mattheüs 4).

De afbeelding van God de Vader, boven in het glas, werd in 1622 verwijderd. God afbeelden lag voor een groot deel van de kerkgangers gevoelig. Het fragment werd uitgenomen en afgevoerd. Intussen had iemand wel geschilderd wat er op dit glas te zien was, en in 1929, tijdens een omvangrijke restauratie, kon dit fragment wordt gereconstrueerd en weer in het glas worden aangebracht.

Bisschop Joris van Egmond staat aan de onderkant van het glas afgebeeld met achter hem de als bisschop uitgedoste Sint Maarten, beschermheilige van Utrecht. Sint Maarten werpt een geldstuk in de nap die door een plastisch uitgebeelde bedelaar wordt opgehouden. Voor de bisschop bevindt zich een open nis, waarin een afbeelding ontbreekt. In een ander glas (ontwerp van Barend van Orly voor de Bavo in Haarlem) knielt Joris van Egmond voor een zogenaamde genadestoel, dat is een afbeelding waarin God de Vader de gekruisigde vasthoudt met daarboven de duif. In het carton van dit glas ontbreekt die afbeelding, men neemt daarom aan dat de bisschop omhoogkijkt naar de voorstelling, waarin de Drieëenheid immers al aanwezig is. Het hondje aan de voeten van de bisschop symboliseert de trouw (aan het geloof, de kerk).
Door dit glas wordt de beschouwer uitgenodigd om zich te focussen op Christus en naar Hem te luisteren. Dat de duif in het geheel van het glas een centrale plaats inneemt, maakt treffend duidelijk dat de Heilige Geest hierbij een centrale rol speelt – niet alleen om Christus te zalven voor zijn taak, maar ook om de gelovige toe te rusten en te inspireren.

 

Tweede illustratie: Erasmusglas (glas 1c)

In 2016 organiseerde Museum Gouda een grote overzichtstentoonstelling van het werk van Erasmus. Het bijzondere herdenkingsjaar werd door Museum Gouda aangegrepen om een bijzonder geschenk aan de Sint-Janskerk te geven: een nieuw glas. Voor dit nieuwe glas werd Marc Mulders aangezocht, de kunstenaar die al eerder glazen in bijvoorbeeld de Nieuwe Kerk in Amsterdam en de Sint-Janskathedraal in ‘s-Hertogenbosch verzorgde.

Het Erasmusglas heeft een plaats gekregen aan de noordwestzijde van de kerk. Thematisch past het goed bij een aantal glazen (geschonken in de tijd na de Reformatie) die meer historische motieven in zich dragen. Het gaat dan vooral om:
– Glas 1: de vrijheid van consciëntie, met een verwijzing naar Coornhert, die duidelijk beïnvloed is door Erasmus.
– Glas 25: het ontzet van Leiden, met een portret van Willem van Oranje.
– Glas 28: bevrijdingsglas waarop de bevrijding van de Duitse overheersing wordt gevierd, ontworpen door Charles Eyck.

Wat opvalt aan dit glas van Mulders is dat het een totaal andere stijl heeft dan de meeste glazen. Er zijn weliswaar herkenbare voorwerpen zichtbaar, maar het geheel is abstracter dan de andere glazen. De kunstenaar heeft aan zijn glas nadrukkelijk een maatschappelijke relevantie willen meegeven. Mulders schreef er zelf het volgende over:

Nu van zo veel kanten dagelijks en in welhaast apocalyptische tactieken het (religieus) gelijk wordt opgeëist, vind ik het passend te antwoorden in een ‘niet weten’, weg van het vermeend gelijk. Deze attitude wil ik verbeelden door met het binnenvallende licht een nieuwe ruimtelijkheid te schilderen als een melodie die rondzingt, in plaats van een strijdlied met geboden. Een genereuze ruimtelijkheid, waar de Erasmiaanse klanken van tolerantie, vergeving en gastvrijheid verbeeld worden in een abstract patroon van lichtschakeringen, kleurnevels en lichtflitsen.[7]

Wie voor het glas staat, ziet prominent een sterrenhemel afgebeeld, met centraal daarin een pauw. De pauw is een geliefd thema bij Mulders. In de christelijke iconografie is dit dier vaak een beeld voor de opstanding van Christus, en van daaruit een teken van hoop. Wat tegelijk opvalt in het glas is de donkere buitenrand. Soms zijn het slangen of doornen. Daarin is ook een verwijzing naar het stadwapen van Gouda zichtbaar, met als tekst ‘Per aspera ad astra’ – door de doornen, naar de sterren. Door het duister aan de rand te schilderen, wordt duidelijk dat het kwaad geen duurzaamheid heeft – het wordt weggedrukt door de werkelijkheid van Christus.

Mulders heeft bij de vervaardiging van het glas nadrukkelijk rekening gehouden met de plaats van dit glas in het geheel. Hij schrijft daar zelf over:

Het is voor mij van evident belang dat een nieuw raam zich voegt bij de in de loop der eeuwen ontstane lichtspiegel en zich bescheiden opstelt; in harmonie met de gebedsruimte en het interieur. Want ook als is mijn handschrift van 2016, het wil dienstbaar zijn aan het eeuwenoude ensemble van architectuur en interieur, die totaalcompositie van beeld en iconografie in de Sint-Janskerk.[8]

 

Afronding

Beide glazen laten op geheel eigen manier iets oplichten van de betekenis van het evangelie. In veel glazen in de Sint Jan gebeurt dat op figuratieve manier, het nieuwe glas van Mulders doet dat op een meer abstracte wijze.

Tijdens kerkdiensten wordt met regelmaat verwezen naar de inhoud van de glazen. Daarnaast worden in de Sint Jan ook wel ‘Goudse Glazen-diensten’ gehouden, waarin een bijbelgedeelte en een glas nadrukkelijk naast elkaar worden gelegd. Telkens blijkt weer dat niet alleen de Bijbel verhelderend licht geeft om het glas beter te ‘verstaan’, ook werpt het glas vaak nieuw licht op de bijbeltekst. Het verlangen van Suger om door de vensters van de kerk Gods licht te veredelen en de beschouwers tot meditatie te brengen krijgt op deze manier een actuele betekenis.

Ik besluit met het gedicht ‘In de kathedraal van Amiens’ van Jan Willem Schulte Nordholt, waaraan de titel van dit artikel is ontleend.

In de kathedraal van Amiens

Wie op de grond staat en dan hoog omhoog
kijkt naar het saamgebundelde verschiet
van zuilen en van bundelpijlers ziet
de god van de gotiek oog tot oog.

Zo hoog en ijl is het gebouw gebouwd
dat het een mens zo klein maakt als een mier,
zo lang als een giraffe, het is hier
dat hij zich uitrekt en zijn god aanschouwt.

De oren tuiten in de hoge wind
die aangaat in de nok van het heelal,
de ogen worden door de waterval
van overstelpend hemels licht verblind.

Omdat de mens horen en zien vergaat
als enkel dat doorschijnend glas hem scheidt
van de ontzagwekkende eeuwigheid,
de zee van God die in de vensters staat. 

***

Dit artikel (2017) is opgenomen in de bundel De lofzang gaande houden, die verscheen ter gelegenheid van het afscheid van ds. D.M. van de Linde. De bijdragen in deze bundel zijn geschreven door bevriende predikanten en oud-vicarissen. De titel van dit artikel is ontleend aan een gedicht van Jan Willem Schulte Nordholt. Het artikel is ook te vinden op https://mcbatenburg.wordpress.com/

M.C. (Marco) Batenburg (1972) is sinds 2013 als predikant verbonden aan de Protestantse Sint-Jansgemeente te Gouda. Daarvoor diende hij de Hervormde Gemeentes van Zalk en Veecaten (1999-2004) en Waddinxveen (2004-2013). Batenburg is voorzitter van de IZB, vereniging voor zending in Nederland en medeauteur van de uitgave Goed gelovig. Een thematische uitleg van de Heidelbergse Catechismus voor verkondiging en onderwijs, Zoetermeer, 2015. In het voorjaar van 1998 deed hij zijn leervicariaat bij Dick van de Linde. 

Noten

[1] Georges Duby, De Kathedralenbouwers. Portret van de middeleeuwse maatschappij 980-1420, Amsterdam 1992, 111.

[2] Duby, 112.

[3] Duby, 117-118.

[4] Duby, 118.

[5] Alle 72 glazen in de Sint Jan hebben een nummer. Glas nummer 1 ligt bij de hoofdingang van de kerk, aan de westzijde. De glazen in het koor dragen de nummers 9 tot en met 21.

[6] Xander van Eck, Erasmus en de Crabeths, lezing gehouden op de Goudse Glazendag 2002, Gouda, 2002. De inhoud van deze paragraaf is aan hem ontleend.

[7] Marc Mulders en Gerard de Kleijn, Marc Mulders. Glazenier in dienst van Erasmus. Uitgave van Museum Gouda, 2015, 4.

[8] Mulders en de Kleijn, 6.


Meer:

28 maart 2024 / Rouault, Chagall, Arcabas en Jacques Maritain
Maritain, de intimus van kunstenaars en filosofen: ‘Is er geen mens, dan is er geen kunstenaar; door de mens te verzwelgen heeft de kunst zichzelf verwoest.’
Lees meer...


28 februari 2024 / Hoe kunst werkt
door Hilary Brand en Adrienne Dengerink Chaplin
 
Volgens Calvin Seerveld is allusivity het kenmerk bij uitstek van kunst. Het woordenboek omschrijft dit als een indirecte manier van verwijzen.
Lees meer...


01 februari 2024 / Geometrie in de christelijke kunst

Geometrische verschijningsvormen doen ons meer begrijpen van een God, wiens ontwerp voor het heelal doortrokken is van subtiele onderliggende getalsverhoudingen.

Lees meer...


13 oktober 2023 / Peter Howson – De uitputtingsslag

door Willem de Vink

Wie in de wereld van Peter Howson duikt, wordt door elkaar geschud, overweldigd en murw gebeukt door een bombardement aan gewelddadige beelden.

Lees meer...


07 augustus 2023 / De kerk: partner in onze culturele ontwikkeling

door Grady van den Bosch

Op welke manier kan de kerk partner zijn in de culturele ontwikkeling van de Nederlander van nu?

Lees meer...


12 juni 2023 / De Heilige Driehoek Biënnale in Oosterhout

TENTOONSTELLING: GELO0F

De Heilige Driehoek Biënnale in Oosterhout, 3 juni t/m 16 juli 2023

door Wessel Stoker

Lees meer...


28 april 2023 / Jan Pieter Gootjes: KNOWN

veertig jaren tijd,
een dorstige druppel op eeuwig
doortocht.
vandaar en waarnaartoe
verlangen naar rust.

Lees meer...


10 april 2023 / Jan Pieter Gootjes: KNOWN

veertig jaren tijd,
een dorstige druppel op eeuwig
doortocht.
vandaar en waarnaartoe
verlangen naar rust.

Lees meer...


16 februari 2023 / Littekens. Bij Garden of Scars van Ibrahim Mahama

door Klaas Holwerda

Het is ronduit schokkend geconfronteerd te worden met de omvang van de Nederlandse rol in het slavernijverleden.

Lees meer...


06 januari 2023 / Nigel Halliday: Het abstract expressionisme

Zou een kind dit ook kunnen maken? De schilders zelf namen hun werk heel serieus en gebruikten het om antwoorden te vinden op hun diepste vragen.

Lees meer...


01 december 2022 / ArtWay nieuwsbrief 2022

Nieuwsbrief 

en 

Boekenlijst 2022

Lees meer...


20 oktober 2022 / Kuyper, kunst, kerkbouw

Na drie eeuwen stilte over kunst op het theologische gereformeerde erf was daar opeens Abraham Kuyper, wiens grote verdienste het was dat hij de kunst opnieuw op de kaart zette.

Lees meer...


06 september 2022 / Juliaan Lampens: Bedevaartskapel van Kerselare

door Koenraad De Wolf

Te midden van een zee van banale architectuur pleitte architect Lampens zijn hele leven voor een eerlijke en degelijke bouwkunst.

Lees meer...


04 augustus 2022 / Woord in beeld in het werk van Roel Herfst

'Je moet ervoor zorgen dat de eerste reactie van de beschouwer niet het lezen van de tekst is, maar het geboeid zijn door de visuele ervaring van de totaliteit.'

Lees meer...


01 juni 2022 / Magdalena Abakanowicz: The Unrecognised

In het Citadelpark in Poznan waar in 1945 Duitse en Russische soldaten een nietsontziende strijd hebben gevoerd, staan in de groene vlakte 112 verroeste sculpturen. 

Lees meer...


21 april 2022 / De kerk: partner in onze culturele ontwikkeling

door Grady van den Bosch

Op welke manier kan de kerk partner zijn in de culturele ontwikkeling van de Nederlander van nu?

Lees meer...


08 april 2022 / Kruisweg van Pierre Servat

'Het hele lijdensverhaal laat ik afspelen in onze tijd. Een tijd die voor miljoenen mensen een lijdensweg op aarde is. Vele onschuldige mensen worden steeds opnieuw vermoord, gemarteld, gestenigd, de handen afgerukt.'

Lees meer...


16 maart 2022 / De Bijbel is niet veilig

door Ned Bustard

De Bijbel is een boek over gewone mensen die naast geestelijk ook hebzuchtig, berooid, haatdragend, seksueel en egoïstisch zijn.

Lees meer...


22 februari 2022 / Barmhartigheid in de kunst

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Hier wordt de barmhartigheid gevierd, ook als die gepaard gaat met offervaardigheid en lijden.

Lees meer...


07 januari 2022 / Kuyper, kunst, kerkbouw

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Het was Abraham Kuypers grote verdienste dat hij de kunst opnieuw op de gereformeerde kaart zette.

Lees meer...


09 december 2021 / Nieuwsbrief en boekenlijst 2021

Over het voortbestaan van ArtWay

Vanaf Pasen 2022 – precies twaalf jaar na de start van ArtWay – verschijnt de beeldmeditatie niet langer wekelijks, maar maandelijks.

Lees meer...


03 november 2021 / Joseph Beuys: Een spirituele en Duitse kunstenaar

door Wessel Stoker

Beuys ontwerpt met behulp van redevoeringen, interviews, Aktionen, vitrines en environments een nieuwe maatschappijorde als een Gesamtkunstwerk.

Lees meer...


06 oktober 2021 / Spel van Licht

Door

Ingrid de Zwart, predikant 

en

Mayke van Veldhuizen, choreograaf en danser

Lees meer...


24 augustus 2021 / Maria Magdalena – Kroongetuige, Zondaar, Feminist

Een boekbespreking door Wilma Wagenaar

De kunstwerken zeggen meer over de tijd waarin zij gemaakt zijn dan over Maria Magdalena zelf.

Lees meer...


27 juli 2021 / De bijna honderdjarige Jentsje Popma

door Jan Henk Hamoen

Glaskunst als geloofsbelijdenis. De bijna honderdjarige Jentsje Popma: schilder, beeldhouwer, glazenier

Lees meer...


13 mei 2021 / Ineke Ruiter: Tekentaal en rouw

Het maakt niet uit waar je geboren wordt, een kind gaat tekenen en maakt duidelijk wat hij of zij nodig heeft.

Lees meer...


21 april 2021 / De kerk: partner in onze culturele ontwikkeling

door Grady van den Bosch

Op welke manier kan de kerk partner zijn in de culturele ontwikkeling van de Nederlander van nu?

Lees meer...


23 maart 2021 / Vijftig jaar kunsttheologie: 1970 tot heden

door Victoria Emily Jones

Er is in de afgelopen halve eeuw, vooral in de laatste twintig jaar, enorme voor­uit­gang ge­boekt op het terrein van de kunsttheologie.

Lees meer...


10 februari 2021 / Leendert Houtekamer, beeldhouwer (1956-2020)

door Adri Geelhoed

Er is een grote schoonheid in dit beeld van monumentale rust en diepe droefheid. Het beeld is niet alleen buitenkant, materie, het toont ook geest. 

Lees meer...


08 januari 2021 / Cornelis Rijnsdorp

door K. van der Zwaag

Anne Schipper ontrukte Rijnsdorp aan de vergetelheid door twee boeiende proefschriften aan hem te wijden.

Lees meer...


11 december 2020 / Kerstnieuwsbrief 2020

Wat het Artway-platform zo mooi maakt is het wereldwijde bereik; dankzij onze meertaligheid. In alle landen van de aarde zijn er ArtWay-bezoekers.

Lees meer...


27 oktober 2020 / Kunst in de kerk: een pastorale kans

door Mark Delrue

Drie vragen over de relatie tussen kunst en geloof: zijn kunst en Kerk bondgenoten, plaatsvervangers of elkaars tegenstrevers? 

Lees meer...


18 september 2020 / BOEKBESPREKING KUNST D.V.

door Gertjan Schutte

Kunst wordt te vaak nog gezien als een optie die ook weer overbodig is, in plaats van een onmisbaar onderdeel van het leven. 

Lees meer...


17 augustus 2020 / BOEKBESPREKING

Hoe andere culturen de Bijbel zien

Christian Weber, Wie andere Kulturen die Bibel sehen. Ein Praxisbuch mit 70 Kunstwerken aus 33 Ländern.

Lees meer...


17 juli 2020 / Neocalvinisme en kunst IV

Lambert Zuidervaart: de betekenis van een kunstwerk is geen neutraal feit maar een meer of minder waardevolle bijdrage aan het floreren van mensen in de samenleving.

Lees meer...


12 juni 2020 / Neocalvinisme en kunst III

Calvijn en kunst: zuivere visie of blinde vlek?

door Adrienne Dengerink Chaplin

Lees meer...


14 mei 2020 / Neocalvinisme en kunst II

Hans Rookmaaker: De vrijheid van de kunstenaar

De Here spreekt ons aan als mondige mensen, die in vrijheid aan het werk kunnen en mogen gaan.

Lees meer...


17 april 2020 / Neocalvinisme en kunst I

Interview (1992) door Pieter van Kampen met Calvin Seerveld, emeritus hoogleraar in de esthetica.

Dit is de eerste blog in een serie over neocalvinisme en kunst

Lees meer...


25 maart 2020 / De Pietà

door Grady van den Bosch

De Pietà is intiem en tijdloos. Het is een close-up van de relatie tussen de moeder en haar dode kind, in oorsprong Maria en Jezus.

Lees meer...


22 februari 2020 / De mythe over de kunstenaar

Onze cultuur is doortrokken van ideeën over kunstenaars. En dat roept de vraag op: wat voor invloed hebben die ideeën op ons handelen en leven als kunstenaar?

Lees meer...


15 februari 2020 / Tussen figuratief, decoratief en abstract

Na de Tweede Wereldoorlog pakten kunstenaars vrijwel allemaal hun figuratieve stijl op van voor 1940. Maar de nieuwe abstracte kunst drong op. Wat betekende dit voor de kerkelijke kunst? 

Lees meer...


07 december 2019 / ArtWay Nieuwsbrief 2019

Steun ArtWay en ontvang het boek Kunst D.V. over calvinisme, neocalvinisme en kunst.

Lees meer...


16 november 2019 / Laagvliegers, God en het alledaagse

door Ignace Schretlen

Misschien heeft Hij mij geleerd dat niets in het alledaagse vanzelfsprekend is.

Lees meer...


23 september 2019 / Thijs Buit, schilder

Arie Slob: 'Ik durf wel te stellen dat Thijs Buit in kringen van gereformeerde calvinisten baanbrekend werk heeft verricht.' 

Lees meer...


04 september 2019 / Adhémar Vandroemme: De lijdende Christus

door Koos van Noppen

Ik kan deze beeltenis niet los zien van de context. In dit West-Vlaamse stadje en de ommelanden telt men de doden van de Eerste Wereldoorlog bij tienduizenden. 

Lees meer...


31 juli 2019 / De Biblebelt in het Catharijneconvent

door Ineke de Jong

De werken van de hedendaagse refokunstenaars vormen wat mij betreft het hart van de tentoonstelling. Zij vertalen de refobelevingswereld in beelden.

Lees meer...


02 juli 2019 / QR-code van Paul Boer bij de Fundatie

Door deze unieke grafische afdruk te scannen wordt het kunstwerk zichtbaar. De code dient namelijk als een poort naar zijn kunstwerk, terwijl het kunstwerk op zijn beurt ook een poort is.

Lees meer...


08 juni 2019 / Moderne kunst met christelijke thematiek

Wessel Stoker over zijn nieuwe boek

Kunst met christelijke thema’s staat ten dienste van de spiritualiteit van mensen binnen en buiten de kerk. 

Lees meer...


29 mei 2019 / Moderne kunst met christelijke thema’s

Wessel Stoker over zijn nieuwe boek

Kunst met christelijke thema’s staat ten dienste van de spiritualiteit van mensen binnen en buiten de kerk. 

Lees meer...


03 mei 2019 / Kunst als onderdeel van de theologiestudie

Niet alleen christelijke kunst is voor de theologieopleiding belangrijk. Ook wereldse kunst is belangrijk omdat je je als theoloog altijd verhoudt tot de samenleving waarin je je bevindt.

Lees meer...


27 april 2019 / Het beeld na de beeldenstorm

door Jacolien Wubs

Er is zoiets als een vroege protestantse beeldcultuur. Na de Beeldenstorm en Reformatie werd gezocht naar nieuwe manieren om de kerkruimte in te richten en te verfraaien.

Lees meer...


13 maart 2019 / Art Stations of the Cross

Eigentijdse KUNSTPELGRIMAGE in Amsterdam 6 maart - 22 april

Wij hopen dat u als een pelgrim op pad wilt gaan, op zoek naar medemenselijkheid en compassie, op zoek naar meer, naar meer liefde en meer God.  

Lees meer...


08 januari 2019 / Werk, Bid & Bewonder

De Mythe Voorbij: Over kunst en calvinisme in het Dordrechts Museum

door Lieke Wijnia

Lees meer...


01 december 2018 / ArtWay nieuwsbrief

ArtWay heeft bijzondere plannen voor 2019!

Na Londen, Washington en New York is nu Amsterdam in beeld voor een toonaangevende kunsttentoonstelling met de titel Art Stations of the Cross.

Lees meer...


11 oktober 2018 / The Turn Club

door Grady van den Bosch

Het is bijzonder inspirerend om kunstenaars van allerlei slag te ontmoeten, die net als jij idealen hebben voor een betere samenleving.

Lees meer...


13 september 2018 / Kunstenaarsechtpaar Berry en Janny Brugman

door Jan van der Kolk

Om goed te kunnen werken, wilden ze met rust gelaten worden. Het gevoel van onafhankelijkheid gaf hun rust en vrijheid. 

Lees meer...


09 augustus 2018 / Portret Florence de Werquignoeul

door Koenraad De Wolf

Dit portret vertelt het (vergeten) verhaal van de Contrareformatie en de heropbloei van het kloosterleven in de Zuidelijk Nederlanden.

Lees meer...


13 juli 2018 / Neo Rauch in Zwolle

door Marieke Herweijer

Juist door de confrontatie met de absurdistische kant van het leven intrigeert het werk van Neo Rauch.

Lees meer...


17 mei 2018 / Toespraak van Herwi Rikhof

bij de presentatie van zijn nieuwe boek over de Cenakelkerk van de Heilig Landstichting

‘Ik heb deze kerk leren waarderen als een echte kerk.’ 

Lees meer...


23 april 2018 / Lodewijk Schelfhout. Nederlands eerste kubist

door Lisette Almering-Strik

Het is lastig om Lodewijk Schelfhout te plaatsen binnen de Nederlandse kunsthistorie. 

Lees meer...


04 april 2018 / Blog van Rikko Voorberg

Blog over de kunst van het oefenen

'Nou,' zei hij, 'ga maar doen wat jij moet doen, daar valt vanzelf een vorm omheen.'

Lees meer...


15 maart 2018 / Bijbelse vrouwen als aartsmoeders

door Wim Eikelboom

De Zwolse beeldhouwer Thijs Kwakernaak maakte tien houten beelden van vrouwen uit de Bijbel. Stuk voor stuk beelden met een sterk karakter.

Lees meer...


23 februari 2018 / Creativiteit en kijken met het hart

door Gottfrid van Eck

Als we volwassen worden, zullen we hopelijk ontvankelijk blijven voor het wonder van het leven en ruimte blijven scheppen voor het niet-zichtbare. 

Lees meer...


30 januari 2018 / Adri Geelhoed over liturgische kleden

Liturgische kleden geven kleur aan het kerkelijk jaar en herinneren de kerkganger daaraan, net zoals de gezangen die gezongen worden. 

Lees meer...


01 januari 2018 / Recensie Oog in Oog van Kick Bras

door Marieke Herweijer

Kick Bras schrijft over meditatie, spiritualiteit en mystiek. In dit boek focust hij op de christelijke mystiek en hoe die terugkomt in de beeldende kunst. 

Lees meer...


06 december 2017 / ArtWay Nieuwsbrief December 2017

Wim Eikelboom, voorzitter van ArtWay, praat u bij over het reilen en zeilen van ArtWay in het afgelopen jaar.

Lees meer...


14 november 2017 / Nieuwe maatschappelijke spiritualiteit in de kerk

Zoals in andere steden krijgt ook in Zwolle het kerkgebouw een andere betekenis. De oude kerk in het centrum is hier omgedoopt tot ‘Het Academiehuis, de Grote Kerk Zwolle’.

Lees meer...


24 oktober 2017 / René van Tol over film Opstanding van het lichaam

De kunst van nu neigt naar het conceptuele. Deze neiging heeft tot gevolg dat de kunstenaars steeds meer het weerbarstige van de fysieke werkelijkheid gaan mijden. 

Lees meer...


04 oktober 2017 / Een beeldroman van Liesbeth Labeur

Dit boek laat de verwarring en de geloofsvragen zien van een slachtoffer van incest in een reformatorisch milieu, die het geheim van misbruik met zich meedraagt.

Lees meer...


08 september 2017 / Janpeter Muilwijk over Om Mattia en zelfdoding

Dood. Deze tentoonstelling is er om Mattia, Julia Mattia. Haar naam betekent Jeugdig, Geschenk van God. Zij stierf op 1 oktober 2015 door zelfdoding na een intens leven van begaafdheid, liefde en ziekte. 

Lees meer...


23 augustus 2017 / Het goede, het ware en het schone

Goedheid, waarheid en schoonheid behoren tot Gods esthetische normen. Een christelijke benadering van kunst staat dus tegenover de postmoderne aanname dat er geen absolute waarden zijn.

Lees meer...


04 juli 2017 / Fons Litjens: Een halve kerk voor Halfweg

Wie nu de kerk van Halfweg binnenkomt wordt overdonderd door een achterwand, die het zonlicht filtert en de ruimte vult met een warm en geel licht. Het hele raam is gevuld met mensen.

Lees meer...


24 juni 2017 / Heilige beelden en gehoorzame ogen

Stil worden bij een beeld van Christus herinnert mij eraan wiens beelddrager ik ben. Dit neem ik mee gedurende de dag als andere beelden mij iets anders proberen te vertellen.

Lees meer...


02 juni 2017 / Pelgrimeren in Groningen

Onlangs is de Stichting Pelgrimeren In Groningen van start gegaan met 2300 km pelgrimsroutes in de provincie Groningen. Alle middeleeuwse kerken en oude kloosterterreinen zijn in de routes opgenomen.

Lees meer...


04 april 2017 / MMC Schobbe in de W. de Zwijgerkerk, Amsterdam

Kunst in dienst van de kerk, de kerk in dienst van de kunst

door Marleen Hengelaar-Rookmaaker

Lees meer...


07 maart 2017 / Maatschappelijk betrokken kunst

Een discussieopener door Adrienne Dengerink Chaplin

Sommige kunstenaars hebben vanwege hun groeiende ontevredenheid met de kunstwereld de overstap gemaakt naar de geëngageerde kunst. 

Lees meer...


01 februari 2017 / De zeven werken van barmhartigheid

Het jaar van barmhartigheid is alweer voorbij, maar het is en blijft een belangrijk thema. Hoe dachten onze middeleeuwse voorouders hierover? Dit veelluik van de Meester van Alkmaar laat het ons zien.

Lees meer...


03 januari 2017 / Aniko Ouweneel over christelijke kunst

De kunstenaar daagt ons uit en moedigt ons aan om te zoeken naar de bron van onze adem, van wat ons leven de moeite waard maakt en van ons verlangen naar een verlossende harmonie.

Lees meer...


09 december 2016 / Nieuwsbrief ArtWay december 2016

Like an imitation of a good thing past, these days of darkness surely will not last. Jesus was here and he is coming again, to lead us to the festival of friends.

Lees meer...


01 november 2016 / Ally Gordon over religie in de hedendaagse kunst

Laten we een wandeling maken langs een paar musea in Londen. Tijdens deze wandeling wil ik de plaats van religie in de hedendaagse kunst overdenken.

Lees meer...


30 september 2016 / Janna Beek over kunst in psychotherapie

Stel u voor dat u naar een schilderij of beeldhouwwerk kijkt. Dit werk roept ‘iets’ in u op. ‘Iets’ in uw binnenwereld, waar u zich nog niet bewust van bent, is geraakt. ‘Iets’ dat wacht op herkenning. 

Lees meer...


01 september 2016 / H.R. Rookmaaker: Spreekt kunst vanzelf?

Kunst is noch slechts een middel tot een doel, noch een religie, noch een activiteit voor een klein groepje uitverkorenen, noch een puur wereldse bezigheid. Geen van deze opvattingen over kunst doet recht aan de creativiteit waarmee God de mens heeft uitgerust. 

Lees meer...


29 juli 2016 / Joost de Wal over Verspijkerd en verzaagd

Veel heiligen- en devotiebeelden, vaak van gips, werden door de pastoors aan de straat gezet. En vervolgens…, vervolgens vinden we ze terug in de hedendaagse kunst. Wat doen ze daar? Betekenen ze nog iets?

Lees meer...


30 juni 2016 / Wessel Stoker over hedendaagse religieuze kunst

Mijn vraag bij de prachtige tentoonstelling The Problem of God is of de curator Isabelle Malz in de catalogus aan de kijker wel een adequate uitleg geeft van kunst als religieuze kunst. 

Lees meer...


09 juni 2016 / Betty Spackman: Depressie en creativiteit

Als je een ronde pin bent en je een vierkante pin moet worden om in de hokjes van de samenleving te passen, is dat op z'n zachtst gezegd pijnlijk.

Lees meer...


19 mei 2016 / Johannes Wickert klaagt inhumaan asielbeleid aan

Johannes Wickert is een van de zeldzame hedendaagse kunstenaars die een maatschappijkritische rol opneemt. En niet alleen in zijn schilderijen. 

Lees meer...


27 april 2016 / Marleen Hengelaar: Het onvervangbare beeld

Het beeld speelt een geheel eigen, onvervangbare rol in het leven van een mens. We kunnen het beeld als goede gave van God op een positieve en opbouwende manier in ons leven inzetten.

Lees meer...


06 april 2016 / Reinier Sonneveld over linksige kitsch

Die handen van alle leeftijden en kleuren, die bloemen daardoorheen, en dan die wonderlijke kleurbewerking. Het is allemaal reuzesympathiek, maar ja, dat maakt iets nog geen kunst.

Lees meer...


12 maart 2016 / Ned Bustard: De Bijbel is niet veilig

De Bijbel is een boek over gewone mensen die niet alleen geestelijke wezens zijn, maar ook hebzuchtig, berooid, haatdragend, hoopvol, egoïstisch en seksueel.

Lees meer...


24 februari 2016 / Wilma Wagenaar: Joost Zwagerman en Marc Mulders

Zwagerman schildert een zuigend zwart universum, in de steek gelaten door een onverschillige, liefdeloze god. Ten langen leste wendt hij zich af van religie en wijdt zich aan de kunst. 

Lees meer...


11 februari 2016 / Robb Ludwick: Opnieuw leren kijken

Het is een gave van Abigail Tulis om ongewone combinaties heel gewoon te laten lijken, zodat de kijker uitgenodigd en misschien uitgedaagd wordt om opnieuw te leren kijken.

Lees meer...


26 januari 2016 / Timon Ramaker: Kunst is broodnodig
Kunst is geen leuk extraatje, maar broodnodig in de wereld van vandaag. In een wereld die barst van clichés en onbegrip kan kunst verrassen en verbinden.
Lees meer...


14 januari 2016 / Kunst als onderdeel van de theologiestudie

Niet alleen christelijke kunst is voor de theologieopleiding belangrijk. Ook wereldse kunst is belangrijk omdat je je als theoloog altijd verhoudt tot de samenleving waarin je je bevindt.

Lees meer...