Spel van Licht

Spel van licht

Een predikant en een choreograaf over dans in een kunstvesper

Predikant aan het woord

In de Lebuinuskerk, een grote middeleeuwse kerk in Deventer, worden zo’n vijf keer per jaar kunstvespers gehouden. Deze vespers worden voorbereid door een commissie waarin o.a. de kerkmusicus en de predikanten zitting hebben. Voor iedere vesper wordt een andere kunstenaar gezocht om mee samen te werken.  Daarbij wordt geprobeerd de verschillende kunstdisciplines zoveel mogelijk af te wisselen. Zo hadden de afgelopen jaren musici, videokunstenaars, dichters, schrijvers, schilders, beeldhouwers en dansers een aandeel in de voorbereiding en uitvoering van de vespers.

Een spannend gebeuren. Want zowel de bijbeltekst(en) die in de vespers gelezen worden als de kunstuitingen spreken hun eigen taal. Hoe breng je een dialoog tussen die twee elementen op gang op zo’n manier dat beide gerespecteerd worden? De kunstuiting moet geen plaatje bij de bijbeltekst worden. En omgekeerd moet ook de bijbeltekst niet de rol krijgen van een vroom versiersel. Dat vraagt steeds om veel voorbereiding en intensief overleg met de kunstenaars.

Waar ikzelf als predikant de laatste jaren de meeste inspiratie aan heb ontleend is het werken met moderne dans. De bewegende beelden ontworpen en gedanst door de jonge choreografe en danser Mayke van Veldhuizen voegden veel toe aan de vesperliturgie. De kerkgangers zaten op het puntje van hun stoel, intens betrokken.  

Voor mij als liturg was het boeiend en leerzaam door haar geregisseerd te worden met het oog op mijn aandeel in de liturgie. Vragen als: ‘Waar sta ik? Wat doe ik? Wat trek ik aan?’ werden ineens cruciaal. Omdat we Mayke een hoofdrol toevertrouwden in deze kunstvespers laat ik haar nu graag zelf aan het woord. Zij schetst aan de hand van een vesper die we voorbereidden voor Advent een beeld van het intensieve proces dat werken met dans in de liturgie vraagt. 

In een bijlage voegen we de orde van dienst toe.

Ingrid de Zwart, sinds 20 juni 2021 em. predikant PKN

 

Choreograaf en danser aan het woord

Toen de kunstvespercommissie van de Lebuinuskerk in Deventer mij benaderde voor een vesper in de Adventstijd, was ik meteen enthousiast. Ik had al eerder een choreografie gemaakt voor een avondgebed in deze kerk en die samenwerking was fijn verlopen. De vespercommissie werkt met jaarthema’s. Dit keer was het thema “Spel van het Licht”. Als danser begon ik meteen associaties te maken en te fantaseren wat ik voor me zag bij dat thema. De beelden die in me opkwamen, deden mij beseffen dat ik een scenograaf nodig had; iemand die met licht kan werken en met ons zou kunnen nadenken over de attributen, het decor en de belichting die we nodig hadden. Ik benaderde, in overleg met de predikante,  Grischa Runge. Grischa is een scenograaf en lichtontwerper die altijd heel betrokken is bij de inhoud van een voorstelling. Dit is natuurlijk essentieel, maar niet altijd vanzelfsprekend. Grischa wilde dit project graag aangaan.

Voor elke samenwerking met een kerk probeer ik iets nieuws te maken. Ik luister daarvoor eerst goed naar waar de behoefte ligt en wie de kerkgangers zijn. Een kunstvesper vraagt  bijvoorbeeld iets anders dan een zondagochtenddienst. De brainstorm rond deze vesper vond vooral plaats met Ingrid, die dit keer de liturg was. De vespercommissie waar zij deel van uitmaakte had al voorwerk gedaan en er was besloten dat de aankondiging aan Maria centraal zou staan. We zochten daarom eerst naar allerlei inspiratiebronnen die Maria in het licht konden zetten: bijbelfragmenten, gedichten, teksten, liederen en schilderijen.

Het verhaal van de aankondiging trof ons vooral, toen we daarvan een afbeelding van een fresco van Fra Angelico bekeken. Daar zagen we hoe die aankondiging als een spel van licht in beeld gebracht werd. Ingrid en ik hadden daar veel gesprekken over. De schildering laat Maria in een besloten hof (hortus conclusus) zien en de engel Gabriël die door die beslotenheid heen breekt en Maria de aankondiging brengt. Hoe zou dat moeten zijn geweest voor haar? Wat zou ze hebben gevoeld? Ik probeerde de emoties van Maria onder woorden te brengen: verrast, boos, verdrietig, verlegen, verwonderd, verward, acceptatie, bevrijding.  

De interactie tussen Maria en Gabriël daar in die hof riep associaties met het Hooglied op. We lazen daarom een aantal fragmenten en zochten uit wat ons passend leek. Zowel de fresco als de tekst drukte naar ons idee een bevrijdende beweging uit van licht dat in een leven doorbreekt.

Deze gesprekken en de inspiratiebronnen die we vonden gaven de choreografie een richting. Ook in andere vespers waarin ik met de vespercommissie samenwerkte de afgelopen jaren bleek dat een goede aanpak. Hoe de brug precies geslagen wordt tussen thema, tekst en dans, tussen choreografie en liturgie is altijd lastig te benoemen. Het is een creatief proces dat tijd, denkwerk en gesprek nodig heeft. Ik hoop altijd dat ik op zo’n manier een brug weet te slaan dat de kerkgangers bewogen worden door de dans, ook al begrijpen ze het misschien niet volledig. Het kunnen raken zonder woorden is de kracht van dans.

 

Bevrijdende beweging

Ik wilde in deze vesper met iets werken dat met mij die bevrijdende beweging zou kunnen maken in de ruimte. Wat dit moest zijn wist ik nog niet, maar ik zag niet enkel een danssolo voor me. Omdat de Lebuinuskerk heel groot is, had het naar mijn mening in elk geval een groot gebaar nodig. Hier kwam de scenograaf in beeld. Grischa en ik kwamen op het idee om een lang doek te gebruiken. We kochten twee elastische doeken van 12 meter lang en 1 meter breed en namen die mee naar een dansstudio. We kozen voor de kleur blauw als verwijzing naar Maria. In de studio probeerden we alle mogelijkheden uit. We hingen het doek op verschillende manieren op. Ik improviseerde met het doek op verschillende muzieknummers en we filmden dit elke keer. Wat werkte schreven we op. Zo probeerden we materiaal te verzamelen voor een choreografie. De manier van improviseren en onze muziekkeuze baseerden we op de voorbereidingsgesprekken met de liturg.  

Na veel improvisaties vond ik een bewegingskwaliteit die de gevoelens van Maria van het opgesloten zitten in een hof (schilderij) en de bevrijding daaruit liet uitkomen. Het was de intentie van de bewegingen om deze gevoelens uit te drukken. De bewegingen waren dus geen gebarentaal bij de lezing en vormden ook geen ‘uitleg’ bij het verhaal van de aankondiging.

Na de vele repetities in de studio namen Grischa en ik de doeken, muziek en lichten mee naar de Lebuinuskerk. Een locatierepetitie is altijd een spannend. Dan kom je er pas achter of je idee werkt. We moesten ook naar praktische oplossingen zoeken: hoe maken we de doeken vast en kan ik alle bewegingen wel op de oneffen grond van de kerk uitvoeren? Gelukkig is er (bijna) voor alles altijd wel een oplossing te vinden.

Met het doek, dat vastgemaakt kon worden aan vier pilaren in de ‘viering’ onder aan de trappen voor het hoogkoor, had ik verschillende relaties: ik gebruikte het als steeds een ander kledingstuk, ik zat soms met het doek (letterlijk) in de knoop en ik hanteerde het als iets waar ik op kon leunen en aan kon hangen.

De gedanste dialogen die ik zo had met het doek legden een verbinding met de dialoog uit het Hooglied en het verhaal van de aankondiging, zoals we dat zagen in het werk van Fra Angelico. In de kunstvespers doet ook de muziek altijd mee. Een geluidstechnicus van de Lebuinus werd nu bij de uitwerking betrokken en ook de organist die een muzikaal aandeel inbracht voor orgel en gemeentezang. Dit keer werd gedacht aan een aantal improvisatiemomenten op het orgel naast de door allen te zingen liederen. De lofzang van Maria paste sowieso prachtig. 

Ik vind het altijd belangrijk dat mijn bewegingen een werkelijkheid weergeven. Het was bijvoorbeeld echt lastig om met het doek te dansen; het knelde vaak en daardoor kreeg ik veel striemen. Ook was het heel moeilijk om mijn balans te houden. De uitdagingen van het doek maakten zo onverwacht de pijn en moeiten van Maria zichtbaar en voelbaar in de vesper. Ik nam die daarom mee in de choreografie; het hoefde niet verbloemd te worden want het maakte de dans meer ‘echt’.

Aan het einde van de choreografie zat ik vast in het doek en reikte ik naar een lichtbol op de grond. Een verwijzing naar acceptatie, overgave en het vinden van hoop. Ingrid, eenvoudig gekleed in zwart en roze, raapte als liturg door mij geregisseerd deze lichtbol op in de verder donkere kerk. Daarna droeg ze het gedicht “Het licht is rond” van Pierre Kemp voor. Dit gedicht sloeg in dit spel van licht de brug van dans naar gesproken taal.

Door de nauwe samenwerking waarin we verschillende kunstdisciplines en bijbelgedeelten met elkaar in verbinding brachten, konden we van deze vesper een inspirerend geheel maken.

Mayke van Veldhuizen, choreograaf en danser, www.maykevv.com 

 

SPEL VAN LICHT

Fra Angelico, Aankondiging aan Maria, c. 1438-47, fresco, 230 x 321 cm (San Marcoklooster, Florence)

Daar zit ze, Maria, in haar blauw gewaad
de beslotenheid van haar bestaan ineens geopend,
een stem, licht,
een andere werkelijkheid
die haar leven op vogelvleugels binnen vlindert,
een glimp van het paradijs,
een hof in bloei,
hoop voor wie geen toekomst ziet.

Stilte                           Als voorbereiding op dit avondgebed kunt u de afbeelding op de voorkant van deze orde van dienst bekijken

Orgelspel 

Openingstekst           ‘Kunst’, Martin Bril (uit Verzameld werk, 2002)

Kaarsen worden aangestoken onder orgelspel

Psalmengebed                       allen zingen Psalm 63, vers 1, 2, 3 

Lezing                         Hooglied 4:12-16 uit de Nieuwe Bijbelvertaling in wisselspraak liturg en lid vespercie

Dans                           Mayke van Veldhuizen mmv scenograaf Grischa Runge

Gedicht                      ‘Het licht is rond’, Pierre Kemp (uit Transitieven en immobielen, 1940) 

Lofzang van Maria               allen zingen Lied 157 a  (Liedboek 2013)

Gebeden                    Avondgebed - voorbeden -  stil gebed

Orgelimprovisatie

Zingen                                   Lied 500 vers 1,  4 en 5  (Liedboek 2013)  

Zegenbede                 L. Met vrede gegroet en gezegend met licht

                                   A. Met vrede gegroet en gezegend met licht

---