ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Torcello - BM - Peter den Hengst
Het Laatste Oordeel, mozaïek in de S. Maria Assunta op het eiland Torcello
De wederkomst in beeld
door Peter den Hengst
In november zijn we aangeland bij de laatste zondagen van het kerkelijk jaar. Van oudsher wordt op deze zondagen de aandacht gericht op de ‘laatste dingen’, op het einde der tijden, de grote scheiding. Afbeeldingen van het Laatste Oordeel bedoelen ons te confronteren met vragen als: waar sta ik? Sta ik aan de kant van Christus of niet? Wil ik wel of niet beantwoorden aan de bedoelingen van God met mijn leven?
In de christelijke kunst van het Byzantijnse rijk krijgt de verbeelding van het Laatste Oordeel pas in de 11e eeuw vaste vorm. De grote indrukwekkende voorstelling van het Laatste Oordeel op de totale westwand van de basiliek S. Maria Assunta op het eiland Torcello (bij Venetië) is daar een mooi en duidelijk voorbeeld van. Het is een en al kerkelijk onderwijs.
Dit complexe mozaïek uit ca. 1200 is samengesteld uit een groot aantal elementen uit bijbelse bronnen, met name uit bepaalde passages in de evangeliën over de eindtijd en het laatste bijbelboek Openbaring. Maar ook niet-bijbelse bronnen zijn aanwijsbaar: in de slangachtige vuurstroom die kronkelend afdaalt naar de vuurzee van de hel; in de weegschaal in de hand van de aartsengel Michaël om de zielen van de gestorvenen te wegen (afkomstig uit het oude Egypte); in de monsterlijke figuur tronend in het hellevuur (doet denken aan Hades, de Griekse god van de onderwereld) en ook in de zes compartimenten voor verschillende hellestraffen.
Het mozaïek bestaat uit zes stroken. Vanaf de nok van het dak kun je een denkbeeldige lijn recht naar beneden trekken.
Bij de bovenste drie stroken valt op dat de centrale figuur telkens Christus is. Bovenaan als de gekruisigde op Golgota. Daaronder als opklimmend uit het dodenrijk met in zijn hand het overwinningskruis, terwijl Hij Adam als eerste van de oudtestamentische ‘gelovigen’ achter zich aantrekt. In de derde strook als de Christus in heerlijkheid, in een mandorla en gezeten op een dubbele boog.
Hiermee is duidelijk aangegeven dat de rechter van het laatste oordeel, met in zijn handen en voeten de kruiswonden, dezelfde zal zijn als de gekruisigde en de opgestane die het mensenbestaan tot in de diepste diepte heeft ervaren.
Daarom daaronder in de vierde strook de nog lege troon, de rechterstoel, alvast klaargezet voor de eenmaal wederkomende Christus, geflankeerd door de aartsengelen Michaël en Gabriël. De rugleuning van de stoel is een Grieks kruis met lauwerkrans – de overwinningskrans voor Christus. Op de zitting ligt een donkerblauw kleed met daarop het Boek des levens (Openbaring 20:12).
In de vierde strook zien we verder de opwekking van de doden door het bazuingeschal van de engelen (Matteüs 24:31). Links gaan de graven open en staan zij op uit de aarde. De wilde dieren spugen de mensen uit die zij hebben verslonden. Rechts spugen de zee en de zeemonsters hun slachtoffers uit (Openbaring 20:13). Daarnaast staat een engel die de sterrenhemel oprolt als een boekrol, alsof het een rol behang is (Jesaja 34:4 en Openbaring 6:14).
Op de stroken vijf en zes wordt de grote scheiding in beeld gebracht. De centrale figuur is nu de aartsengel Michaël, met de weegschaal waarmee hij de zielen van de mensen inclusief hun levenshandel en wandel weegt. Twee duivelse figuren proberen de weegschaal zó te beïnvloeden dat zij Michaël mensenzielen afhandig kunnen maken om ze mee te slepen naar de helse straffen. Maria, onderaan afgebeeld als de biddende Maagd, roept om de barmhartigheid van God. Links van Michaëlstaan de uitverkorenen, bestemd voor de hemelse zaligheid, met de blik omhoog, gericht op de wederkomende Christus. Rechts de verworpenen rondzwemmend in een zee van vuur, daarin gedreven door engelen.
Tot slot strook zes: de tegenstelling tussen rechts de kamers waar de verdoemden hun eeuwigdurende straffen moeten ondergaan en links het paradijs. Daarin van links naar rechts: Abraham met de ziel van Lazarus (‘in Abrahams schoot’, zie Lucas 16:19-31); aan weerszijden van Abraham zielen van behouden mensen aan kinderen gelijk, immers: worden als een kind maakt je geschikt om het Koninkrijk Gods binnen te gaan; dan Maria, de Moeder van de Heer en de medegekruisigde tegen wie Jezus gezegd heeft: ‘Heden zul je met Mij in het Paradijs zijn’; ten slotte de cherubs die de hemelpoort bewaakt samen met Petrus (met sleutel) en een engel.
Hoe langer je ernaar kijkt, hoe meer zo’n afbeelding zeggingskracht krijgt. Het is het totale NEE tegen het recht van de sterksten. Geen hel-en-verdoemenis-preek is het, maar een dwingend appèl tot hartelijkheid en toewijding, om zorgvuldig en aandachtig te leven, vandaag, in deze wereldtijd, waarin hoognodig zwaarden omgesmeed moeten worden tot ploegscharen.
************
Peter den Hengst is sinds 1996 emeritus-predikant van de PKN, daarvoor vanaf 1981 werkzaam in Zwolle. Lid van de vereniging van beeldende kunstenaars Het Palet, Zwolle. Daarnaast houdt hij zich intensief bezig met de beeldtaal van de christelijke kunst en geeft hierover powerpoint presentaties onder diverse thema’s.
ArtWay beeldmeditatie 7 november 2010