ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Ethiopisch evangeliarium- BM - James Romaine
Ethiopisch evangeliarium
De aanwezigheid van de eeuwigheid
door James Romaine
Deze miniatuur van Maria en Kind, geflankeerd door de zwaarddragende aartsengelen Michaël en Gabriël, staat in een Ethiopisch verluchtigd evangeliarium. In dit manuscript vergezellen meerdere afbeeldingen de bijbeltekst die in het Gǝ‛ǝz is geschreven, de traditionele liturgische taal van de Ethiopische orthodoxe kerk.
Het Christuskind, Maria en de beide aartsengelen worden als Ethiopiërs weergegeven. In de geschiedenis van de beeldende kunst worden de bijbelverhalen en heilige personen veelvuldig afgebeeld als behorend tot de religieuze cultuur van de kunstenaar. Hiermee wordt een van de doelen van de sacrale kunst vervuld, namelijk het onzichtbare toegankelijk maken voor de gelovige.
Bovendien laat deze miniatuur een Ethiopisch-orthodoxe kunstbenadering zien. Dit is liturgische beeldtaal, geen verhalend georiënteerde methode. Christus en Maria zijn als een orthodoxe icoon weergegeven, waarbij de afbeelding zich richt op design in plaats van illusie. De rijke kleuren, de platte vormen en de geometrische patronen leveren een visuele bijdrage aan de orthodoxe liturgie en devotie, waarvoor dit manuscript gemaakt werd.
Naast de afbeelding van Maria en Kind bevat dit evangelieboek nog enkele andere afbeeldingen. Op de pagina ernaast staan negen afbeeldingen verdeeld over drie rijen, elk met personen die voorkomen in het bijbelverhaal over de geboorte van Christus.
Op de bovenste rij zien we de reis en aanbidding van de wijzen. Als we goed kijken, zien we dat er drie wijzen zijn. Een is een oude man (wit haar), een is van middelbare leeftijd (met baard) en een is jonger (zonder baard). Iedere wijze is twee keer weergegeven. De tweede rij laat de dieren in de stal zien en de aanbiddende herders. De onderste rij bevat twee scènes met Maria en Elisabet en een afbeelding van Maria en Jozef. De traditie volgend is Jozef uitgebeeld als een oude man.
Verspreid over het manuscript, dat voornamelijk bestaat uit geschreven tekst, vinden we nog meer iconen met heilige motieven. Deze prachtig gekleurde bladzijden barsten uit het boek tevoorschijn alsof de Schrift zich opent om een tweede heilige dimensie te openbaren. Andere weergegeven motieven zijn de Transfiguratie, Kruisiging en Hemelvaart.
Hier zien we hoe de verheerlijkte Christus zich ten behoeve van de devotie direct richt tot de gelovige. Links en rechts van Christus staan Mozes en Elia. Deze profeten houden beiden de rand van Christus’ mandorla vast, als ware het gordijnen die ons scheiden van het stralende rijk waarin de verheerlijkte Christus zich bevindt. Misschien was de kunstenaar erop uit dat deze miniatuur zelf een openbaring van de eeuwigheid zou zijn.
Een van de meest onverwachtse motieven in dit boek zijn de jongens die door toedoen van Herodes de martelaarsdood stierven. In plaats van een verhalende scène geeft deze bladzijde deze jeugdige heiligen in de hemel weer. Het geweld van hun moord, dat gewoonlijk de focus is van uitbeeldingen van dit motief, is hier totaal afwezig. Deze miniatuur kijkt niet terug naar het verleden, maar richt de gelovige op de toekomst, wanneer iedere traan wordt weggeveegd en tijdelijke wonden veranderen in tekens van overwinning.
We zien deze heiligen samen aanbidden, hoewel de bladzijde ernaast in de huidige staat van dit manuscript leeg is. Daar bekend is dat er delen van dit manuscript missen, vraag ik me af of er misschien een afbeelding van Christus in majesteit op die bladzijde afgebeeld stond. Alsof Christus hen, en ons, verwelkomt in het paradijs.
Deze heroriëntatie van ons gevoel van tijd speelt ook een rol in de afbeelding van Maria en het Christuskind waarmee we begonnen. De aartsengelen Michaël en Gabriël vormen een beschermende boog of erebaldakijn boven Maria en Christus. Ze scheppen een visuele symmetrie die het oog van de kijker naar het centrum van de icoon trekt. Het resultaat is een geestelijke stilheid. In plaats van deze icoon als een moment binnen een verhaal te lezen, als een herinnering aan Bethlehem, leidt deze ons naar de aanwezigheid van de eeuwigheid.
Dit verluchtigde manuscript bood de Ethiopisch-orthodoxe bewoners van het klooster in Gunda Gunde een visioen van heilige majesteit. En deze miniatuur nodigt de moderne kijker uit, vooral in deze tijd van Advent, om niet alleen stil te staan bij de gebeurtenissen rond Christus’ geboorte maar ons ook te verheugen op de toekomstige heerlijkheid.
*******
Ethiopische Evangeliën, eerste helft van de 16de eeuw, inkt op zwaar, dik perkament tussen houten kaften met resten van leer aan de buitenkant en rood textiel aan de binnenkant. Gesloten 30 x 25.9 x 8.9 cm; open H: 30.2 x 41.5 x 21.8 cm. Walters Art Museum, Baltimore, MD. USA.
Een PFF van het hele manuscript kan worden gedownload op de website van het museum: https://art.thewalters.org/detail/31403/ethiopian-gospels/
Dr. James Romaine is professor in de kunstgeschiedenis aan Lander University in South Carolina, USA. Hij is mede-oprichter van de Association of Scholars of Christianity in the History of Art (ASCHA). Hij heeft o.a. Beholding Christ and Christianity in African American Art (Penn State University Press, 2018) en Art as Spiritual Perception: Essays in Honor of E. John Walford (Crossway Books, 2012) gepubliceerd.
Zijn Art for Advent video’s staan bij Seeing Art History op YouTube:
First Sunday of Advent: Ethiopian Art: Introduction, The Annunciation
Second Sunday of Advent: Ethiopian Art: Diptych Icon of Mary and Christ
Third Sunday of Advent: Ethiopian Art: Gospel Book
Fourth Sunday of Advent: Ethiopian Art: The Rock-Cut Church of Saint George
ArtWay beeldmeditatie 17 december 2023