De sarcofaag van Marcus Claudianus

 De oorsprong en betekenis van de os en ezel

Wat zijn de belangrijkste elementen in een kersttafereel? Jezus in een kribbe, Maria en Jozef, engelen, een stal, een ster, herders, wijzen, een os en een ezel. Welk van deze iconografische elementen, afgezien van de baby in de kribbe, heeft de oudste wortels? 

Verrassend genoeg is het antwoord: de os en de ezel. Nog voordat Maria en Jozef bij de kribbe worden afgebeeld, vinden we Romeinse gravures waarop Jezus, strak in doeken gewikkeld en liggend in een kribbe, wordt verzorgd door een os en een ezel. Het vroegste voorbeeld is een Romeinse sarcofaag die dateert uit circa 330–350 na Christus, kort nadat Keizer Constantijn het veilig had gemaakt om in het openbaar christen te zijn en rond de tijd dat de kerk 25 december vaststelde als datum om Christus’ geboorte te vieren. 

Marcus Claudianus, die in de sarcofaag ligt, moet wel rijk zijn geweest om zich zo'n graf te kunnen permitteren. En zijn hoop in Christus moet sterk zijn geweest, want de figuren op het onderste register van de sarcofaag (zie hieronder) nemen de grootste plaats in. Ze tonen wonderen van Jezus met een met opgeheven handen biddende orante in het midden. De genezing van een blinde en de opstanding van Lazarus aan de rechterkant zijn met name relevant in deze context. 

Maar van bijzonder belang voor ons is de kerststal in het bovenste register helemaal links: een man, mogelijk een herder, staat naast een wieg, waarin een strak ingepakte baby wordt verzorgd door een ezel en een os. Een soortgelijk voorbeeld is enkele decennia later gevonden op een sarcofaag in de kerk van Sant'Ambrogio in Milaan. 

De evangelieverhalen over de geboorte van Jezus vertellen niet over een os en ezel. Hun aanwezigheid zou je kunnen afleiden van de voederbak die als zijn wieg dient. Maar waarom altijd en specifiek een os en een ezel en nooit bijvoorbeeld een schaap of een paard? Er zijn twee verklaringen voor. De eerste is dat ze verwijzen naar de openingsregels van Jesaja, waarin de profeet over de ongehoorzaamheid van Israël spreekt: 

Een rund herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, mijn volk leeft in onwetendheid. (Jesaja 1:3) 

De tweede grijpt terug op de voedselwetten in het Oude Testament, die de os een rein dier noemen en de ezel onrein. Hoewel de differentiatie tussen rein en onrein bedoeld was om Israël te helpen een licht te zijn voor de heidenen doordat ze onderscheid wisten te maken tussen goed en kwaad, gingen Joden de heidenen zelf verachten als onrein, wat resulteerde in een enorme sociale scheiding. De aanwezigheid van zowel een rein als een onrein dier bij de geboorte van Jezus wijst vooruit naar zijn dood en opstanding, die de diepste menselijke scheidslijnen in zijn koninkrijk zullen wegnemen. 

Tegen de tijd dat de sarcofaag werd gemaakt, waren deze twee thema's al met elkaar verweven. Zo schreef Origenes van Alexandrië († 251) in zijn commentaar bij het verhaal van Jezus ’geboorte in Lucas: “Dat was de kribbe waarover de geïnspireerde profeet zei: ‘De os kent zijn eigenaar en de ezel de kribbe van zijn meester.’ De os is een rein dier, de ezel een onrein dier. De ezel kent de kribbe van zijn meester. Het volk Israël kende de kribbe van hun Heer niet, maar een onrein dier uit de heidenen wel.” Later verbond ook Augustinus van Hippo (354-430) in een preek voor Epifanie (Driekoningen) de os en de ezel met de herders en de wijzen. 

Daarna is geen kerststal compleet geweest zonder os en ezel. Soms zijn het domme dieren die weinig of geen aandacht besteden aan het hoofdgebeuren. Andere keren, zoals in de Geboorte van Christus van een onbekende kunstenaar in het Rijksmuseum (zie hieronder), duwen ze zich naar voren om vooraan te staan en Jezus te erkennen als hun meester en schepper. Soms likken ze de baby zelfs, waarbij ze zich met hem voeden in plaats van stro. 

Men kan zich het diepgaande effect voorstellen dat het evangelie op Marcus Claudianus gehad moet hebben: dat Jezus in zijn dood en opstanding de barrière tussen Marcus, vermoedelijk een heiden, en de Joden had overwonnen, alsook tussen slaven en vrijen, mannen en vrouwen, oud en jong, zwart en wit, links en rechts. Zo bouwde hij één volk voor God dwars door alle naties, stammen en talen heen. 

Terwijl Marcus eerst in duisternis leefde, is hij nu door Gods genade overgegaan in het licht, zodat hij mag leven in wijsheid en begrip en deel mag uitmaken van het volk van God met een zekere hoop op aanvaarding en een eeuwig leven. 

******* 

De sarcofaag van Marcus Claudianus uit San Giacomo in Settimiana, ca. 330-40, marmer (Rome: Museo Nazionale Romano) 

Sarcofaag van Stilicho, ca. 400 (Milaan: Basiliek van Sant'Ambrogio) 

Onbekende kunstenaar: Geboorte van Christus, ca. 1550 - ca. 1600, olieverf op paneel, 58 cm × 76 cm (Amsterdam: Rijksmuseum) 

Nigel Halliday is een Britse freelance kunsthistoricus en docent. Hij studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Cambridge en het Courtauld Institute in Londen. Hij onderwijst met name de westerse kunst vanaf Giotto, maar zijn voornaamste interesse ligt bij de kunst uit de negentiende en twintigste eeuw. Hij heeft ook bijzondere interesse in Michelangelo en Rembrandt en de invloed van het protestantse geloof op hun werk. Hij is Fellow van het Kirby Laing Centre for Public Theology in Cambridge, Engeland. In 2025 bracht hij de roman Taboo uit, een serieus maar vooral ook humoristisch boek over het wel en wee van een student aan de kunstacademie. ‘Taboo explores the beauties and questions of contemporary art and life, and the challenges of being authentically yourself in a crowded and competitive world.’ Zie Taboothenovel.uk, £8.99. www.nigelhalliday.org