ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Kunstenaars
Tissot, James - BM - Saskia van Lier
James Tissot: Maria Magdalena bevraagt de engelen in het graf
Hoe ziet de opstanding eruit?
door Saskia van Lier
Hoe breng je als kunstenaar de Opstanding van Christus in beeld? Het merendeel van de voorstellingen zal ongeveer het volgende patroon volgen: Christus stapt met één been uit het graf, lichaam en wonden zijn duidelijk te zien, hij heeft een opstandingsvaan in de hand en hij ziet er sterk uit. De nadruk in deze beelden ligt op de lichamelijkheid van de Opstanding en Christus’ goddelijkheid.
Voor mij persoonlijk zijn dit niet de beelden waardoor je gaat nadenken over het grootse mysterie van deze gebeurtenis, het is – ik denk voor veel moderne ogen – veel te letterlijk verbeeld. Hoe weet je nou dat het er zo uitzag? Er was geen publiek aanwezig, alleen het lege graf werd achteraf door de Maria’s aanschouwd. En laat dat nu net het uitgangspunt zijn van het beeld dat James Tissot heeft gemaakt: Maria Magdalena bevraagt de engelen in de tombe (Brooklyn Museum, 1886-94).
Het gezichtspunt alleen al is origineel, we kijken vanuit de tombe met engelen (meerdere kennelijk) naar de uitgang, waarin Maria Magdalena geschrokken en vertwijfeld ineen is gaan zitten. Ze houdt zich nog vast aan de zijkant, ze lijkt het niet te kunnen geloven. Ik kan mij haar reactie wel voorstellen en dat maakt dit werk aantrekkelijker dan een letterlijke verbeelding. Stel je eens voor: je bezoekt het graf van een dierbare, maar dat is geschonden. Het graf is open! En dan legt een hemels wezen je uit dat het graf leeg is. Dat is niet vreugdevol, dat is niet goddelijk of groots, dat is een schok en het laat je vertwijfeld achter. Daarin zit ook direct het mankement van dit werk: het is niet vreugdevol genoeg. In een kerkelijke setting wil je idealiter dat de Opstanding een vreugdevol mysterie is. Halleluja, de Heer is opgestaan!
Die vreugde is goed te voelen in het oude paasspel. In de middeleeuwse katholieke traditie werd Pasen altijd met theater gevierd: het oudste kerkelijk theater is de viering van de Opstanding op Paasmorgen. We kennen dit al uit negende-eeuwse bronnen. Geestelijken speelden de Maria’s op weg naar het graf. Een andere geestelijke speelde de engel. Er volgde een korte dialoog: ‘Wie zoekt u in het graf?’ ‘Wij zoeken Jezus van Nazareth, de gekruisigde.’ ‘Hij is niet hier, hij is opgestaan, zoals voorzegd was.’ Na het spel volgde dan ‘Halleluja de Heer is opgestaan’ en het Te Deum. Deze korte dialoog werd steeds uitgebreider: de Maria’s gingen balsem kopen op de markt, ze vertellen aan Petrus van de opstanding, enzovoorts, in iedere regio weer andere varianten. Van kloosterkerken breidde de traditie zich uit naar dorpskerken en de rollen in het spel werden door leken gespeeld.
Maar hóe werd het verbeeld? Niet met een acteur die als Christus uit het graf stapt. Het werd overal in Europa symbolisch verbeeld: er is meestal een grafkist waaruit een kruis werd gehaald of een hostie. Er werd een lege lijkwade of zweetdoek getoond, allemaal manieren die genoemd worden in oude teksten. Lees hieronder eens de tekst en regieaanwijzingen uit het Walfridusmissaal uit Hellum, twaalfde eeuw:
Vrouwen: Maria Magdalena en een andere Maria droegen in de dageraad geurige kruiden en ze zochten de Heer in het graf. ‘Wie rolt voor ons de vijandige steen weg, die het heilige graf aan het oog onttrekt?’
Engelen: ‘Wie zoeken jullie, o bevende vrouwen, die bij dit graf staan te huilen?’
Vrouwen: ‘Wij zoeken Jezus van Nazareth, de gekruisigde.’
Engelen: ‘Hij die jullie zoeken is niet hier, maar ga snel vertellen aan zijn discipelen en aan Petrus dat Jezus is opgestaan.’
(…)
Terwijl de priester zich terugtrekt van het graf zingen de vrouwen:
‘Wij komen treurend naar het graf, wij zien een engel van God zitten die zegt dat Jezus is opgestaan.’
(…)
Dan wordt de zweetdoek opgenomen uit het graf en getoond aan het volk.
(…)
Dan gaan ze naar beneden naar het kruis terwijl ze deze antifoon zingen: ‘Jullie zullen Jezus zien in Galilea zoals jullie is gezegd. Halleluja.’
Dan heft de priester het kruis omhoog, luid zingend: ‘Christus de Heer is opgestaan! God zij dank.’
Weer heft de priester het kruis omhoog, nog luider zingend: ‘Christus de Heer is opgestaan! God zij dank.’
Voor de derde keer heft hij het kruis omhoog, allerluidst zingend: ‘Christus de Heer is opgestaan! God zij dank.’
En u kunt dit gelukkig weer in het echt gaan zien! Sinds enkele jaren wordt het Hellums Paasspel weer bijna jaarlijks uitgevoerd. Niet alleen in Hellum (Groningen) zelf, maar ook in andere kerken in de omgeving. Het is een van de weinige bewaarde paasspelen in ons land, het complete missaal ligt in het Catharijneconvent. De enscenering van het stuk door Super Librum (het ensemble) is bijzonder smaakvol. De combinatie van het oude spel, de zang, muziek, begeleiding met het oude traporgel, de plaats daar in de kerk en die subtiele enscenering maken dat je inderdaad het mysterie én de blijdschap van de Opstanding even voelt.
*******
Volgend jaar (2025) met Pasen wordt het Hellums Paasspel waarschijnlijk weer uitgevoerd, zie https://www.superlibrum.nl/index.php/nl/concerten-hoofdmenu
James Tissot: Maria Magdalena bevraagt de engelen in het graf, 1886-1894, gouache en grafiet op papier, 18.4 x 14.6 cm, Brooklyn Museum. Foto: wikipedia
Hellums Paasspel, foto’s Annemieke Woldring/Super Librum.
James Tissot (1836-1902) was een Frans schilder en graficus, geboren in Nantes als Joseph-Jacques Tissot. Na een periode met afbeeldingen van historische kostuums, legde hij zich vanaf 1864 toe op het dagelijkse leven. Hierbij ontwikkelde hij een voorkeur voor portretten van mondaine vrouwen en wel met name voor hun kleding. In 1871 vertrok hij naar Londen, waar hij zijn carrière met succes voortzette. Na de dood van zijn maîtresse (1882) keerde hij terug naar Frankrijk, waar hij een visioen kreeg in de Parijse Saint-Sulpice en zich nadien toelegde op religieuze afbeeldingen. Hiertoe maakte hij twee reizen naar het Heilige Land (1886-87 en 1889). Net als zijn 'kledingstukken' was zijn religieuze werk zeer populair. (statenvertaling.net)
Saskia van Lier is godsdienstwetenschapper en gespecialiseerd in het gebruik van christelijke kunst in de liturgische ruimte. Ze is freelance docent op dit vakgebied. Tevens ontwikkelt ze erfgoedprojecten voor basisschoolleerlingen.
ArtWay beeldmeditatie Pasen 2024