Arnulf Rainer: Winterabend

Overschildering brengt gewond kruis rust

Arnulf Rainer werd vooral bekend door zijn Übermalungen, waarbij hij eigen werk of dat van anderen, foto's en prenten overschildert. Een ander element dat regelmatig terugkeert in zijn werk is het kruisvormige frame. De inmiddels 85-jarige kunstenaar werkt nog steeds en deze zomer is er in het Cobra Museum in Amstelveen een overzicht te zien van met name werk uit 2000 – 2015, samengesteld door Rudi Fuchs en Maarten Bertheux.

Een schilderij dat mij speciaal aantrok in de tentoonstelling is Winterabend, een groot werk in de vorm van een kruis zonder 'hoofd'. Je zou er ook een priesterlijk gewaad in kunnen herkennen. Door de verschillende tinten blauwe, groene en rode verf lijken zich als het ware engelenvleugels te ontvouwen waarlangs de verf naar beneden druipt over het witte vlak dat hier en daar nog zichtbaar is. Alsof het vanuit de hemel naar beneden regent. Linksboven bevindt zich nog een klein stukje wit, iets wat vaak te zien is in zijn zwarte Übermalungen.

Hemel en aarde lijken in dit schilderij met elkaar verbonden door de verf die vanuit het massieve 'hemelgewelf' naar beneden komt, Christus die als het ware zijn hand uitstrekt naar de mensheid: ‘Kom tot mij.’ Een titel als Winterabend is pure poëzie, alsof we op een gure winteravond aan onze laatste maaltijd zitten, voordat Jezus op aarde terugkeert om ons te verlossen ten eeuwigen leven.

Dankzij zijn ontmoeting met de priester Otto Mauer (1907-1973) in 1953, raakte Rainer geïnteresseerd in religie, het christendom en de mystiek. Mauer leerde hem dat de avant-gardistische verbindingen tussen kunst en religie zoals Rainer die zag helemaal niet zo vreemd waren. Samen maakten zij ook enkele tentoonstellingen in de galerie van Mauer, de 'Galerie nächst St. Stephan', naast de Weense domkerk waar hij preekte. Rainers Übermalungen en kruisschilderijen werden zij aan zij getoond met religieuze kunst uit de middeleeuwen.

Rainer is weliswaar van oorsprong katholiek, maar noemt dit nooit als drijfveer voor zijn kunst. Hij is vooral geïnteresseerd in het menselijk lijden, de sterfelijkheid van de mens en de dood. Zijn kruisschilderijen gaan dus niet over een evangelie van verlossing. Daarnaast verbindt hij zijn werk met de daad van het schilderen. Nieuwe dingen in de kunst ontstaan voor hem door toeval, wanhoop, ontkenning en vernietiging, niet vanuit grote idealen of theorieën. Afbraak leidt tot een nieuw begin, het proces is belangrijker dan het resultaat. Vanuit een intense concentratie is Rainer voortdurend op zoek naar het absolute in de kunst. Opmerkelijk genoeg ontving hij in 2006 een eredoctoraat in de theologie aan de Katholischen Privat-Universität Linz.

In sommige werken portretteerde Rainer zichzelf als gekruisigde, zoals in 2 Flammen (Body Language) uit 1973. Hierop poseert hij naakt met zijn armen gespreid, zodat hij met zijn lichaam een kruis vormt dat hij vervolgens met overwegend zwarte oliepastelkrijtlijnen heeft bewerkt en alleen zijn hoofd zichtbaar laat.

De dialoog tussen beeld en ruimte, kleur en symbool, kruis en spiritualiteit genereert een hele reeks aan associaties. Rainers werk beweegt zich in feite tussen twee polen, complexiteit en eenheid. De destructie, het creatieve lijden, het gevecht tegen het witte doek en de kruisvorm vinden uiteindelijk rust. Zo kan het de mens ook vergaan op een koude winteravond. Het zicht op het kille, natte buiten zorgt voor een gevoel van warmte en geborgenheid in ons eigen domein, het witte vlakje dat niet overschilderd wordt.

**********

Arnulf Rainer: Winterabend, 1990-91, olieverf op paneel, 186 x 245 cm. Foto: Arnulf Rainer Winterabend 1990-1991 ©Studio Arnulf Rainer.

Übermaler, Arnulf Rainer, t/m 27 september 2015, Cobra Museum, Sandbergplein 1, Amstelveen. Website: www.cobra-museum.nl.

Bronnen:

ArtWay beeldmeditatie 16 augustus 2015