De Pietà

‍Pietà: Vincent van Gogh, ca 1890, Vaticaan Museum

Een Pietà of Piëta is een kunstwerk dat moeder Maria verbeeldt met de dode Jezus in haar armen, na de kruisafname, waarbij zij hem meestal op haar schoot houdt. Deze scène spreekt al eeuwenlang tot de verbeelding en is in de loop van de eeuwen een universeel beeld van verdriet geworden. Pietà is een Italiaans woord dat compassie of piëteit, erbarmen of deernis betekent. Opmerkelijk is dat deze scène, hoewel populair bij kunstenaars, niet letterlijk in de Bijbel staat. We kennen wel het ‘Stabat Mater’ (Maria bij het kruis als in het evangelie van Johannes), de kruisafneming en de graflegging uit de Bijbel. De Pietà is daartussen gesitueerd en hangt samen met de bewening van de dode Christus (lamentatie), dat eveneens vaak is verbeeld. De Pietà is echter veel intiemer en ook tijdlozer. Het is een close-up van de relatie tussen de moeder en haar dode kind, in oorsprong Maria en Jezus.

De Pietà ontstond in de Middeleeuwen, eind 13^e eeuw, in de Duitse streek Thüringen. Het heette toen ‘Vesperbild’. Men kreeg naast verhalende afbeeldingen behoefte aan afbeeldingen voor devotie, ook voor thuisgebruik. Tegelijkertijd kwam er meer aandacht voor Maria, o.a. voor haar lijden bij de dood van haar zoon. Er ontstonden verschillende nieuwe afbeeldingen, waaronder de Pietà. De devotie betrof een samengaan van verleden (wat er werkelijk gebeurde) en heden (hoe men het lijden van Christus persoonlijk ervaart) en van fysiek en geestelijk (de dode Jezus ‘op de schoot van je ziel’). De eerste Pietà’s vond met schokkend, men kende Maria alleen met haar kindje Jezus op schoot en zag haar nu ineens met haar grote, dode zoon. In die eerste tijd onderscheiden we globaal twee versies van de Pietà: die met een liggende Jezus en die met een zittende Jezus. De oorsprong van de Pietà ligt dus in Duitsland, maar er zijn ook Pietà’s uit dezelfde tijd gevonden in Spanje en in Russisch-orthodoxe kerken. Rond ca. 1400 kwam de Pietà in Italië terecht. Mogelijk hangt het gebruik van de term Pietà daarmee samen. Een Italiaanse schrijver uit die tijd beschrijft hoe een dergelijk kunstwerk soms Pietà wordt genoemd. In de loop van de tijd gingen bekende kunstenaars hun eigen versies maken.

2. Pietà: ca 1450, Krakow

3. Pietà: El Greco, tussen 1571 en 1597

4. Pietà: Francisco de Goya, 1774

Michelangelo

Misschien wel de meest bekende Pietà is die van Michelangelo in de St. Pieter in Rome. Hij maakte deze toen hij ca. 23 jaar was, in opdracht van de Franse kardinaal Jean de Billherez als zijn grafmonument. In de loop van de 18e eeuw kwam het op zijn huidige plek terecht. Opvallend is de jeugdige Maria: een verwijzing naar door God gegeven schoonheid en naar puurheid. Vele kunstenaars hebben deze versie als uitgangspunt genomen voor hun eigen Pietà, zoals ook de hedendaagse kunstenaar Caspar Berger. Zijn versie staat in Museum Catharijneconvent in Utrecht. Hij heeft de personages binnenstebuiten gekeerd. Omdat de emotie van binnen zit, zo zegt hij.

Michelangelo heeft meerdere Pietà’s gemaakt. Aan het eind van zijn leven maakte hij de Pietà Rondanini. Hierbij zijn Maria en Jezus staande afgebeeld. Mogelijk heeft dit de Belgische kunstenares Berlinde de Bruyckere geïnspireerd tot haar staande Pietà. Michelangelo heeft dit werk niet af kunnen maken. Het is een groot contrast met de Pietà in de St. Pieter: van gedetailleerd en enigszins pompeus tot eenvoudig en ingekeerd. Beide zijn evenwel meditatief, d.w.z. dat de emotie niet te expliciet is, anders zou het meer een lamentatie zijn.

6. Pietà: Caspar Berger, 2006, Museum Catharijneconvent, Utrecht

7. Pietà Rondanini, Michelangelo, 1552-1564, Castello Sforzesco, Milaan

8. Pietà: Berlinde de Bruyckere, 2008

Vorm en materiaal vertellen het verhaal

Hedendaagse kunstenaars werken eveneens met dergelijke beeldelementen en inhoudelijke aspecten. Ligt het accent op de intimiteit tussen moeder en zoon? Misschien op het offer van Jezus, zijn gehavende lichaam? Of exclusief op het lijden van de moeder? Doordat kunstenaars inzoomen op de verschillende aspecten van een Pietà, zien we de complexiteit van het thema. Zoals het samengaan van de rauwheid van het verdriet en de tederheid van de liefde. Of van de verbondenheid tussen moeder en zoon en tegelijkertijd de onverbiddelijke scheiding (letterlijk in afb 11). Zo zien we hoe door het materiaalgebruik in de Pietà van Radjenovic het slappe, levenloze van het dode lichaam wordt versterkt en hoe de verbondenheid tussen Maria en Jezus wordt benadrukt doordat ze geheel dezelfde kleur hebben. Maria wordt overspoeld door verdriet; ze is bijna een silhouet van verlies geworden. In het digitale werk van Martinakis zien we net als bij Goya, de opgerichte blik van Maria. Maar door de anonieme rauwheid van haar ontklede lichaam kan het ook elke vrouw zijn. Het lichaam van Jezus is in dit werk letterlijk gebroken. De betonnen achterwand versterkt de desolaatheid van de scène.

10. The inevitability of time – Pietà: Adam Martinakis, 2013

11. Geen gegevens

Andere thema’s

In de loop van de tijd is de Pietà van een exclusieve afbeelding van Maria met Jezus een universeel beeld van verdriet geworden. We zien dat bijvoorbeeld in het werk van de Duitse kunstenares Käthe Kollwitz. Zij zag in de arme wijk waar haar man dokter was het verdriet van moeders die hun kinderen verloren. Hiervan maakte ze indringende tekeningen. Zijzelf kreeg met dergelijk verlies te maken toen haar zoon in WO I sneuvelde. Ze maakte in 1937 voor hem een monument, een Pietà, waarin ze uitdrukking gaf aan haar verdriet en reageerde op het opkomende Nazisme en de nieuwe oorlogsdreiging. In 1993 werd een vergrote versie van deze Pietà gemaakt, als monument voor de slachtoffers van het Nazi-regime in WO II. Het staat in de ‘Neue Wache’ in Berlijn. Iemand die de Pietà ook in verband bracht met oorlog is Picasso. In zijn Guernica is een hartverscheurende Pietà verwerkt. Een nog autonomer gebruik van het begrip Pietà i.v.m. een oorlogssituatie zien we tegenwoordig soms terug in nieuwsfotografie, waarbij met name de setting wordt verwezen naar de Pietà. Zoals afbeelding 15, genomen tijdens de oorlog in Jemen.

13. Pietà: Käthe Kollwitz, 1993, Neue Wache, Berlijn

14. Pietà uit Guernica, Pablo Picasso, 1937, Museo Reina Sofia, Madrid

15. Pietà: Samuel Aranda, 2012 (Winnaar World Press Photo)

We zien bij hedendaagse kunstenaars een grote diversiteit aan op de Pietà gerelateerde werken. Zoals een man met zijn dode grootmoeder (Jenkins). Of een vrouw met haar dode huisdier (Smith). Max Ernst heeft zichzelf met zijn vader afgebeeld om het eigene van hun relatie tot uitdrukking te brengen.

17. Still Life - Pietà: Sam Jinks, 2007

18. Pietà: Kiki Smith, 1999

De Pietà is niet meer weg te denken uit de kunsthistorie en verbeeldt voor velen niet alleen het verdriet van Maria of een ontmoeting met de gekruisigde Jezus, maar ook een persoonlijk verlies.

***