ARTWAY:
OPENING EYES,
HEARTS & MINDS
Volg ons
Andrea Büttner: Bedelaars
ArtWay beeldmeditatie 9 januari 2022
www.artway.eu
Andrea Büttner: Bedelaars
Aandacht voor ambacht
door Aniko Ouweneel-Tóth
‘God heeft mij gaven geschonken, zodat ik daarmee anderen kan dienen. Ze zijn niet van mij, ik heb ze ontvangen en deel ze met anderen. De ander heeft andere gaven ontvangen en ik ontvang weer van die ander. Dat is wat kleinheid [‘littleness’] voor mij betekent.’ Aldus beschrijft een Kleine zuster van Jezus het credo van haar kloosterorde in de film Little Sisters: Lunapark Ostia die werd gemaakt door de Duitse kunstenaar Andrea Büttner. Ostia is dichtbij Rome, waar de zusters in een kermis wonen en hun handwerkjes maken.
‘Kleinheid’ is een van de spilpunten waar de kunst van Büttner om draait. Het betekent geen minderwaardigheid en zeker ook niet minder waarde. ‘Kleinheid’ staat voor een nuchtere én waardige én dienstbare houding. Deze notie gebruikt Büttner om kunstzinnig talent en kunst te benaderen.
Aanraken, met je handen werken, is een productieve manier van denken, zegt zij in een interview. Het is een intiem proces. Zij vraagt zich af in haar project What is so terrible about craft? / Die Produkte der Menschlichen Hand (2019, double-channel video) hoe handwerk aangewend kan worden om ‘de wonden van de moderniteit te genezen’. Hoe traditioneel handwerk voortleeft en tegelijkertijd door de moderniteit verandert, heeft bijvoorbeeld met politieke bewegingen, een nationaal narratief of met religieuze identiteit te maken.
Büttner legt haar vinger bij een aantal spanningsvolle vraagstukken in de kunst van onze tijd. Waarom wordt ambacht zo vaak geassocieerd met ‘mindere’ kunst? Waarom zijn sommige ambachtelijke kunstvormen als de houtsnede kunsthistorisch veel minder naar waarde geschat dan bijvoorbeeld het schilderij? Hoe verhouden wij ons tot de k(K)unst? Waarom zijn werken over armoede niet echt bon ton in de kunsthandel? Waarom is er in het topwinsten draaiende populaire deel van de kunsteconomie haast geen discussie meer mogelijk over wat er verder nog interessant is? En waarom denkt men vaak min over het lenen/gebruiken van andermans materiaal in de beeldende kunst, terwijl het uit je hoofd leren en uitvoeren van een gedicht of muziekstuk van anderen wél als kunst wordt gezien?
Büttner pleit voor een hedendaagse vorm van ‘arte povera’. Daarom ook gebruikt zij liever níet woorden als ‘theorie’, ‘praktijk’, ‘methodologie’ of ‘project’. Volgens haar zijn haar projecten precies dezelfde als die van ons allemaal: het leven zelf. Net als iedereen verzamelt zij objecten, beelden, mogelijke onderwerpen en leest en schrijft zij over wat zij belangrijk vindt, vaak in verband met maatschappelijke problematiek. Om dit in kunstwerken te vertalen zoekt zij naar alles wat minder gewaardeerd is in de hedendaagse kunst: ‘mindere’ materialen zoals triplexplaten, het schilderen op stenen of het thema armoede en ontheemding.
Toen zij met haar (metershoge) houtgravures begon was dit een zeer ouderwets medium dat vooral geassocieerd werd met de middeleeuwen, mannelijke kunstenaars en een matige hobbyachtige kunstuiting. Zij creëert velden van kleur en ritme, haar werk is licht en direct.‘Nederigheid’ krijgt bij haar een positieve klank, ook vanwege de christelijke context waarin zij dit plaatst. Verbazingwekkend hoe weinig over het thema bedelen, armoede of ontheemding is geschreven in de kunstgeschiedenis. Zij vond Franciscus als voorbeeld van hoe armoede hoog gewaardeerd kan zijn. En ook zocht zij aansluiting bij de iconografie van de arme herders en de rijke koningen, die ze onderzocht in haar werk Kings and Shepherds.
In haar opvallende series over bedelaars verbeeldt zij ook schaamte, o.a. door de gezichten te bedekken. In onze cultuur is armoede schaamtevol. Zij vertelt in een van de interviews hoe kunst maken en dan daarop beoordeeld worden ook schaamtevol is. Leken denken vaak dat de kunstenaar vrij is om te maken wat zij wil. Büttner benadrukt hoeveel restricties zij voelt en ziet en hoeveel momenten van zelfcensuur, zelfbeperking, verwarring en verlegenheid zij meemaakt.
Büttner ziet het gebruiken van beelden van anderen als winkelen: kiezen en selecteren. Deze praktijk van toe-eigening heeft te maken met waardering en ontzag, met herhaling en leren. Zij werkt met wat zij echt goed vindt. Zij filmt onderwerpen die zij echt liefheeft. Deze positieve houding is haar uitgangspunt voor gedetailleerde analyse en onderzoek. Zo is de notie ‘kleinheid’, ontleend aan de Kleine zusters van Jezus, een belangrijk onderdeel geworden van haar oeuvre. En wat blijkt: talent als een geschenk ontvangen en doorgeven, vakkundig en vanuit het hart werken voor de ander met eenvoudige materialen zonder al te veel poespas, ook in de ‘lagere’ regionen van de kunst, is een gat in de kunstgeschiedenis.
In tegenstelling tot massaproductie, digitalisering en de gehypete kunsteconomie van het grote geld wil deze kunstenaar de kracht van eenvoud en ambacht benadrukken. Zo werkt ze aan een ommekeer van de hiërarchie in de kunsteconomie.
*******
Afbeelding 1 – Foto van de tentoonstelling Andrea Büttner: Gesamtzusammenhang Kunst Halle Sankt Gallen, 2017; Bron: https://hollybushgardens.co.uk/artists/andrea-buttner/
Afbeelding 2 – Houtsnede van Andrea Büttner uit de tentoonstelling: The Displacement Effect Berlin 2021; Bron: https://hollybushgardens.co.uk/artists/andrea-buttner/
Afbeelding 3 – Beggars, 2016, woodcut on paper, various dimensions, installation view, Beggars and I-Phones, Kunsthalle Vienna, Austria, 2016; Bron: https://hollybushgardens.co.uk/artists/andrea-buttner/
Belangrijkste gebruikte bron is dit interview met Andrea Büttner: https://www.youtube.com/watch?v=lOnA5mO0qaI
Andrea Büttner (1972) is een Duitse kunstenaar. Ze werkt in verschillende media, waaronder houtsneden, omgekeerde glasschilderijen, beeldhouwkunst, video en performance. Büttner studeerde beeldende kunst aan de Berlin University of the Arts. Van 2003 tot 2004 studeerde ze aan de Eberhard Karls Universiteit in Tübingen en aan de Humboldt Universiteit in Berlijn, waar ze de masters kunstgeschiedenis en filosofie afrondde. Van 2005 tot 2008 verhuisde ze naar het Royal College of Art in Londen en promoveerde ze op haar proefschrift over schaamte als esthetisch gevoel. Religie is een terugkerend thema in haar werk. In 2010 ontving Büttner de Max Mara Art Prize for Women, uitgereikt door de Whitechapel Art Gallery in Londen in samenwerking met het Max Mara modehuis. De prijs werd gecombineerd met een beurs van zes maanden in Italië, waarmee Büttner de artistieke praktijk van Arte Povera onderzocht. In 2012 werd Büttner benoemd tot hoogleraar tekenen aan de Johannes Gutenberg Universiteit in Mainz. Sinds 2017 is ze hoogleraar kunst in een hedendaagse context aan de Kunsthochschule Kassel. In 2017 werd Büttner genomineerd voor de Turner Prize. Büttner schreef meerdere boeken waaronder Shame (König Books, 2020). Büttner woont en werkt in Berlijn. https://www.andreabuettner.com/
Anikó Ouweneel-Tóth is schrijver en curator. Meer info: www.visiodivina.eu
*******
KUNSTNIEUWS IN DE KIJKER
1. ARTWAY – We plaatsten een nieuw blog: ‘Kuyper, kunst, kerkbouw’ door Marleen Hengelaar-Rookmaaker. ‘Het was Abraham Kuypers grote verdienste dat hij de kunst opnieuw op de gereformeerde kaart zette.’ Lees meer
2. THEMANUMMER PROTESTANTS NEDERLAND OVER KUNST – Dit themanummer belicht de visuele kanten van geloof en kerk. Het beeld heeft iets ongemakkelijks voor een protestant. We herinneren aan de recente discussie over een Mariabeeld in de kerk. Niet voor niets kennen we in het Oude Testament een beeldverbod. Dat beoogt de verering van de ene God veilig te stellen, stelt dr. Hans van den Herik in het themanummer van Protestants Nederland “De Bijbel verbeeld”. Dr. Alfred Bronswijk, recent gepromoveerd op het beeld in de geschiedenis van de kerk, vindt dat protestanten met het badwater ook het kind hebben weggegooid. Hij nuanceert het beeldverbod en pleit voor een herwaardering van de christelijke beeldende kunst. Hoewel Calvijn waarschuwde tegen een onzuiver en onrechtmatig gebruik van kunst, stond hij er in principe positief tegenover, betoogt kunsthistorica Marleen Hengelaar-Rookmaaker. We kennen de befaamde Beeldenstorm van 1566. Redactielid Tera Voorwinden schrijft er uitvoerig over. Al snel na deze storm, die als een wervelwind door de Lage Landen trok, stonden gereformeerden echter weer open voor de visuele aspecten van het geloof. Jacolien Wubs, recent gepromoveerd op tekstborden en tekstschilderingen in kerken, laat zien hoe gereformeerden het geloof, uiteraard binnen hun kaders, op een zichtbare manier wilden overbrengen. Dat de kunst ook van het Bijbelse pad kan afbrengen, laat ds. Anne van der Sloot, bestuurslid van Protestants Nederland, zien in zijn artikel over het verschil tussen christelijke en moderne kunst. Het criterium voor echte christelijke kunst is het geloof in Christus. En dat ook moderne mensen toch niet los van God zijn, bewijst de wereld van de games die vol verwijzingen naar de Bijbel en de christelijke traditie is, zo stelt cultuurtheoloog Frank Bosman, kenner op dit terrein. Het themanummer van Protestants Nederland staat dit keer bol van kunst en cultuur. Een kleurrijk nummer wat illustraties en afbeeldingen betreft. Voor een (proef)abonnement kunt u terecht op de website www.protestantsnederland.nl. Een jaarabonnement kost 32,50 euro, een studentenabonnement 25 euro.
3. DISSERTATIE ALFRED BRONSWIJK – Alfred C. Bronswijk, God en zijn beelden. Protestantse Theologie & Visuele Zingeving – een oriëntatie. Deventer: De Mug, 2021. Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen. Beeldloosheid is typisch protestants. Dit in tegenstelling tot de beeldrijke rooms-katholieken en oosters-orthodoxen. Deze negatieve houding heeft de Bijbel als argument en sentiment. Specifiek het beeldverbod uit Exodus 20 dat alle visuele religieuze zingeving zou verbieden. Ook de kijk op het vroegste christendom speelde een rol. Dit was louter spiritueel en beeldloos, net zoals het volk Israël, althans in de ogen van de zestiende-eeuwse hervormers. Die bestreden daarom de visueel-materiële wereld van de middeleeuwse kerk. Woord kwam tegenover beeld. Maar klopt die protestantse visie? De ideevorming achter de protestantse beeldloosheid wordt kritisch onderzocht. Conclusies: het beeldverbod is veel jonger dan het Bijbelverhaal suggereert; het bijbelse Israël kende wél beelden; de oude kerk was niet principieel beeldmijdend, het jodendom evenmin; de Bijbel is niet iconoclastisch; het negatieve oordeel van de hervormers heeft geen eeuwigheidswaarde. Zeker niet nu christendom en kunst in een postmoderne stroomversnelling zijn geraakt. We leven nu in een ‘visual age’. Die situatie vraagt een theologische heroriëntatie. De lutherse theoloog Paul Tillich (1886-1965) ging hierin velen voor. Ook de auteur trekt essentiële lijnen door en pleit voor meer systematische beeldaandacht. Protestantse beeldtheologie dus. Niet in de laatste plaats omwille van de oecumene, wereldwijd. Alfred C. Bronswijk (1942), theoloog en publicist, publiceerde proza, meerdere bundels geloofspoëzie, en diverse praktisch-theologische en kerkhistorische studies – met veelal de christelijke kunst als aandachtsveld. €29,45
4. NIEUW BOEK WILLEM DE VINK – Willem de Vink: In het hoofd van de maker – creativiteit, kunst, kerk. Rotterdam: The Grace Factory, 2022. Willem de Vink beschrijft hoe de ideeën komen, wat ervoor nodig is om ze te laten rijpen en tot uitdrukking te brengen. Waarom hij dat doet. Hoe hij met reacties omgaat, met mislukkingen, teleurstellingen. Waar de pijn zit die soms naar boven komt. De rol van Marian, zijn vrouw, in al die processen. Waar ze plezier en voldoening uit halen. En hoe dankbaarheid steeds weer de boventoon voert, omdat ze hun talenten mogen blijven ontwikkelen en inzetten om mensen te zegenen. Willem: 'Ik heb gemerkt dat er altijd méér dan genoeg inspiratie is. Als mensen klagen dat ze geen inspiratie hebben, is dat niet door gebrek daaraan, maar door een teveel aan alcohol, relatieproblemen of het blaffen van de hond bij de buren. Ik ben nu 50 jaar bezig met tekenen, schrijven en prediken en mijn plezier daarin is onverminderd groot. Dit is een hybride boek, waarin ik een grote hoeveelheid mensen en dingen samenbreng. Ik heb het over mijn eigen ervaringen, maar ook over kunstenaars die ik bewonder of van wie ik veel geleerd heb. Tijdens het bladzijden omslaan kom je allerlei tekeningen tegen. Ze komen uit mijn dagboeken en zijn spontaan in één keer op papier gezet, zonder vooropgezet plan. Daarnaast geef ik beschouwingen over kunst en kerk en laat ik zien hoe verrassend prominent kunstenaars in de Bijbel aanwezig zijn.' € 29,95
5. KUNSTBIJBEL NBV21 – De Bijbel Kunstbijbel NBV21 (2 dl.) met kunstwerken uit de Lage Landen. Amsterdam: Athenaeum, 2021. De Kunstbijbel NBV21 is de Nieuwe Bijbelvertaling 2021 met schilderwerken uit de Lage Landen in een tweedelige editie in een fraai vormgegeven cassette. De schilderkunst van Hollandse meesters uit de Lage Landen maken deze uitgave uniek en geven een bijzondere uitleg en betekenis aan de teksten. De Kunstbijbel NBV21 bevat de volledige tekst van het Oude en Nieuwe Testament samen met de Apocriefe of Deuterocanonieke boeken in de nieuwste vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap. Zo is het een editie die alle Bijbelboeken bevat die door joden, protestanten, katholieken én lutheranen als gezaghebbend worden beschouwd en die het literaire karakter van het Oude en Nieuwe Testament benadrukt, doordat de tekst, anders dan in de meeste Bijbeluitgaven, in één brede kolom is opgemaakt. De kunsthistorische uitgave van de Bijbel is er voor iedereen die belangstelling heeft voor de manier waarop de grote schilders uit ons verleden de Bijbelse verhalen hebben verbeeld. Deze nieuwe Bijbelvertaling is heel leesbaar, nog beter, scherper en krachtiger dan de vorige versie uit 2004. De tekst is in deze editie op 12.000 plaatsen verbeterd. Er is geen andere Nederlandse vertaling van de Bijbel die zo intensief doordacht en zeer zorgvuldig door een breed team van vertalers tot stand is gekomen. De Kunsteditie van de NBV21 komt voort uit een samenwerking van Atheneum met het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap te Haarlem. € 89,90
Voor meer tentoonstellingen, lezingen, kunstvespers, conferenties enz., klik hier
ArtWay is een website met materiaal voor kerken en individuen die kunst en geloof met elkaar willen verbinden.
ARTWAY: OPENING EYES, HEARTS AND MINDS
Andere recente meditaties:
- januari 2022: Renzo Martens: White Cube
- januari 2022: Pieter Saenredam: De oude Sint-Odulphuskerk
- januari 2022: Marc Chagall: Besaleël
- december 2021: Augustus en de geboorte van Christus
Voor meer beeldmeditaties, klik onder Kunstenaars