Bonhoeffer – martelaar
door Kick Bras
De theoloog Dietrich Bonhoeffer werd op 9 april 1945 opgehangen in concentratiekamp Flossenbürg. Dat is 80 jaar geleden. Er zijn op verschillende plaatsen in Duitsland gedachtenisplekken en –borden om zijn martelaarschap te gedenken. Een ervan is te vinden in Berlijn. Bij de Zionskirche in Berlijn staat een bijzonder aangrijpende sculptuur als gedachtenis aan Bonhoeffers martelaarschap, gemaakt door Karl Biedermann.
Bonhoeffer had in de jaren 1931/32 in de Zionskirche catechisatie gegeven aan jonge mensen uit zwak sociale milieus. Hij was daarvoor speciaal in deze wijk gaan wonen, zodat hij alle 50 gezinnen ook kon bezoeken. Hij had zich bijzonder ingespannen om met de jongeren een goed contact op te bouwen en had daar zelf ook veel van geleerd. De kerk wilde daarom graag een sculptuur naast de kerk ter gedachtenis aan hem. Karl Biedermann had het reeds in 1988 gemaakt, maar de autoriteiten van de DDR stonden niet toe dat dit beeld bij de Zionskirche geplaatst werd. Want deze kerk was toen een centrum was van de oppositie tegen de communistische dictatuur. In de kerk was een ruime bibliotheek opgezet met lectuur over de zorg voor de schepping. Ze had ook de enige vrije drukkerij in de DDR. Vanwege hun grote populariteit wilde het regime hen gedogen, maar de kerk moest niet teveel aandacht krijgen.
De sculptuur van Biedermann heeft van 1990 tot 1997 in het concentratiekamp Dachau gestaan. Daarna is het op 9 april 1997 opnieuw onthuld bij de Zionskirche. Er is ook een kopie geplaatst in Wroclaw in Polen (het voormalige Duitse Breslau) waar Bonhoeffer in 1906 geboren is.
Het beeld geeft van voren een kruisvorm aan, en is van opzij een geknielde figuur. De romp, als torso vormgegeven, evenals de bewust aangebrachte ‘verwondingen’ op de borst getuigen van kwetsbaarheid en martelaarschap. De geknielde houding is wellicht een verwijzing naar Bonhoeffers beroemde zinsnede: ‘Bidden en recht doen.’ Of heeft de kunstenaar zich laten leiden door wat de arts van concentratiekamp Flossenbürg vertelde?
Door de halfgeopende deur (…) zag ik voor het uittrekken van de gevangeniskledij pastor Bonhoeffer knielen in innig gebed met de Heer zijn God. Dit gebed, vol overgave en zeker van verhoring, van deze buitengewoon sympathieke man heeft mij ten diepste geraakt. Ook op de plek van de executie verrichte hij nog een kort gebed en beklom moedig en vastberaden de trap naar de galg. De dood volgde na enkele seconden. Ik heb in mijn vijftig jaar werk als arts eigenlijk niemand zo vol overgave aan God zien sterven.
Maar dit getuigenis van de arts wordt tegenwoordig niet meer als geloofwaardig beschouwd. Niettemin is het mogelijk dat de kunstenaar erdoor geïnspireerd was. Bonhoeffer leefde sterk vanuit het gebed en de Bijbelse meditatie. In zijn ‘Verantwoording’, waarvan ik onlangs een nieuwe vertaling met commentaar uitbracht, schrijft hij:
Ik geloof dat God geen tijdloos lot is, maar dat Hij wacht en antwoordt op oprechte gebeden en verantwoordelijke daden.
De tekst van de ‘Verantwoording’, geschreven voor enkele vrienden uit het verzet tegen het naziregime, getuigt van een diep Godsvertrouwen en tegelijk besef van verantwoordelijkheid. In zijn analyse van de Duitse samenleving is de tekst haast huiveringwekkend actueel. Juist daarom wilde ik het graag nu uitgeven, 80 jaar na zijn tragische dood, nu wij opnieuw voor ernstige keuzes staan. De titel van het boek is Dietrich Bonhoeffer, Waarom ik mij verzet, met een essay van Kick Bras, en het is uitgegeven bij Adveniat in Leeuwarden.
*******
Karl Biedermann: Bonhoeffer, 1988, graniet en brons, hoogte 1.8 m, bij de Zionskirche in Berlijn. Wikimedia
Karl Biedermann: Bonhoeffer, 1988, graniet en brons, hoogte 1.8 m, St Nicolaus Strasse 1, Wroclaw. Wikimedia
Karl Biedermann (1947 in Berlijn ) is een Duitse beeldhouwer. Biedermann groeide op in het oostelijke deel van Berlijn en begon in 1963 aan een opleiding tot stukadoor. In 1968 was hij betrokken bij de oprichting van de Kunstformerei van de Berlijnse Staatliche Musea. Vanaf 1970 studeerde hij onder andere beeldhouwkunst aan de Academie voor Schone Kunsten in Dresden bij Walter Arnold en aan de Kunstacademie Berlijn-Weißensee bij Werner Stötzer. Van 1978 tot 2013 werkte hij als freelance beeldhouwer in Berlijn. Tot 1990 was Biedermann lid van de Vereniging van Beeldende Kunstenaars van de DDR.
Kick Bras (1949) is theoloog en publiceert over spiritualiteit, mystiek en meditatie. Als onderzoeker is hij gelieerd aan het Titus Brandsma Instituut te Nijmegen, een wetenschappelijk onderzoeksinstituut voor de studie van spiritualiteit in het licht van de joodse en christelijke traditie. Eerder doceerde hij spiritualiteit aan de Theologische Universiteit van Kampen. Van zijn hand verscheen o.a. bij Skandalon Een met de Ene. Protestantse mystiek van Abraham Kuyper tot Maria de Groot (2013). Zie verder www.kickbras.nl
ArtWay beeldmeditatie 4 mei 2025
